- Thư Tòa Soạn 89
- Jean Baptiste Ngô Đình Diệm (1897 - 1963): Thời Kỳ Chưa Nắm Quyền, 1897-1954 (phần 2)
- Vũ Ngự Chiêu: Sự Hình Thành Phong Trào Quốc Gia Mới: Từ “trung Quân” Sang “ái Quốc”
- Nguyễn Phạm Hùng: Về Tính Thống Nhất Giữa Văn Học Triều Tây Sơn Và Văn Học Triều Nguyễn
- Mênh Mông Chật Chội, Chật Chội Mênh Mông
- Nguyễn Nam Trân: Văn Học Đại Chúng Nhật Bản Hiện Đại: Tiểu Thuyết Trinh Thám Và Khoa Học Giả Tưởng
- Nốt Chủ Âm - Kiino-to
- Thuyền Ai Thấp Thoáng
- Nguyễn Văn Lục: 20 Năm Triết Học Tây Phương Ở Miền Nam Việt Nam 1955 - 1975
- Tức Nước (trích Đoạn Tiểu Thuyết Bể Dâu)
- Câu Chuyện Văn Nghệ Đêm Giao Thừa Với Nhà Thơ Lê Đạt
- Mimơza (từ Tình Epphen Ii)
- Gió Lùa Qua Cửa
- Cuối Tháng
- Tình Chiều
- Đêm, Từng Mảnh...
- Chiếc Áo
- Người Ở Lại Toul Sleng
- Bắt Đầu Tháng Tư Rồi Đó Em
- Mắt Lệ
- Ngôi Sao Và Hạt Bụi
- Hoa Muộn - Bàn Chân Mẹ
- Mẹ
- Cái Chết Biện Minh
- Thơ Dư Thị Hoàn
- Bến Bờ Đợi Mong
- Vẫn Còn Xa Cách
- Dớp
- Thôi Đành Để Gió Cuốn Đi
- Yêu
- Khổ - Chỉ Vì
- Những Giấc Mơ
- Vắng Mặt
- Mùa Đang Mới
- Thơ Nguyễn Nam An
- Huỳnh Lê Nhật Tấn: Gió Núi
- Sáng Tạo Và Bệnh Tật
- Mạn Đàm Văn Học
- Phụ Trang
Chủ Nhật, 5/5/1963:
Diệm tham dự Lễ Tạ Ơn kỷ niệm Lễ Ngân Khánh của Tổng Giám Mục Ngô Đình Thục. Lễ Ngân Khánh này tổ chức tại Nhà thờ Dòng Chúa Cứu Thế Sài Gòn trên đường Kỳ Đồng. Tất cả các viên chức cao cấp trong chính phủ, Quốc Hội, Tướng lãnh, “giáo quyền” Ki-tô và các đoàn thể thân chính quyền, như Hội Phụ Nữ Liên Đới và Cần Lao Nhân Vị, đều được mời dự. Tuy nhiên, không một lãnh đạo tôn giáo nào khác được gửi thiệp mời. Một số đơn vị tại Biệt khu Thủ đô đều có “lệnh hành quân” bảo vệ an ninh lộ trình cho Tổng thống và Tổng Giám Mục Thục. (TTLTQG 2 (TP/HCM), PTT/1CH, HS 8425)
Thứ Hai, 6/5/1963:
Diệm ra lệnh cấm treo cờ tôn giáo ngoài khuôn viên các nơi phụng tự. Quách Tòng Đức, Đổng lý Văn Phòng Phủ Tổng Thống, gửi đi theo “chỉ thị [khẩu lệnh]” của Diệm:
Ra chỉ thị cho các cơ sở phụng sự bất câu tôn giáo nào, trên các cơ sở phụng tự (nhà thờ, chùa chiền, v.. v...) chỉ treo cờ quốc gia mà thôi. Chính phủ đã hỏi các tôn giáo, đều đồng ý là con dân trong một nước chỉ treo cờ quốc gia. Sự treo cơ,ợ ảnh phía trong thì tùy nghi. . . .
Lúc trước có khi vì muốn tránh treo cờ đỏ sao vàng Việt Minh hay cờ tam tài của Pháp, thì có những tôn giáo treo cờ hiệu gì khác.
Nước nhà đã độc lập, nên chỉ treo cờ quốc gia. Các nhà tư cũng vậy. (CĐ số 9195, ngày 6/5/1963, Quách Tòng Đức gửi Đô trưởng Sài Gòn, Tỉnh trưởng, Thị trưởng, các Đại biểu CP; TTLTQG 2, PTT/1CH, HS 8501)
Thực ra, lệnh này đã có hiệu lực từ ngày 12/5/1958 (NĐ 189/BNV/NA/P5), nhưng không tôn giáo nào thi hành.
Theo Ngô Đình Thục, ngày 6/5/1963, Thục cũng nhận được Công điện này, nhưng Thục cho là không quan trọng, vì không đụng chạm đến tôn giáo. Trong Chỉ thị cho giáo dân, Thục viết: “Trong đạo ta chỉ có một biểu hiệu là thánh giá mà thôi. Anh em đừng nghĩ rằng cờ Tòa Thánh Vatican là cờ có tính cách quốc tế nên được phép treo các nơi. Cái cờ bấy lâu gọi là cờ Tòa Thánh chỉ là cờ nước Vatican, không phải là cờ của đạo ta. . . . [H]ễ có lễ trong đạo thì ngoài đường, trong nhà anh em, trong khu ngoài nhà thờ chỉ treo cờ quốc gia mà thôi, ai không tuân thì xin các cha bổn sở phải tịch thâu các thứ cờ khác ngoài cờ quốc gia. Không phải ta là công giáo mà ta vô tổ quốc. Ta hân hạnh có đạo, bởi vì ta hiểu biết đạo rõ ràng lại vì ta hành đạo triệt để, không phải một tấm vải vài đồng bạc mà thay được tín ngưỡng đâu.” (KLTQG 2 (TP/HCM), PTT/1CH, HS 8507)
* Honolulu: McNamara họp Hội nghị Quốc phòng thứ 7. McNamara không hài lòng với kế hoạch triệt thoái khỏi VN: Quá tốn kém; quá lâu; và, sự phát triển của QL/VNCH không đúng mức. Cho lệnh thảo kế hoạch rút 1,000 cố vấn vào cuối năm.
Trueheart cho biết liên hệ Mỹ-Việt căng thẳng. Có 3 lý do: Báo cáo Mansfield, tình hình ở Lào, và “the touchiness of the GVN regarding US advisors (both military and civilian) whenever advisory efforts touch upon the political field.” (III:269; McNamara 1995:49; FRUS, 1961-1963, III:Tài liệu 107)
Thứ Ba, 7/5/1963 [14 tháng 4 Quí Mão]:
* Huế, 11G15: Tỉnh trưởng Thừa-thiên, Nguyễn Văn Đẳng, hướng dẫn phái đoàn Phật Giáo gặp Ngô Đình Cẩn.
Theo Đẳng, sáng ngày 7/5 (tức 14 tháng 4 Quí Mão), một phái đoàn Phật Giáo gồm đại diện Tăng già và Ban tổ chức Phật Đản xin gặp Tỉnh trưởng Thừa Thiên kiêm Thị trưởng Huế là Nguyễn Văn Đẳng về lệnh cấm treo cờ. Họ cũng yêu cầu Đẳng nhờ Cố vấn chỉ đạo miền Trung Ngô Đình Cẩn (1911-1964) can thiệp. Khoảng 11G15 sáng ngày 7/5, Cẩn tiếp phái đoàn Phật Giáo, với sự hiện diện của Bộ trưởng Nội vụ Bùi Văn Lương. Cẩn, theo Đẳng, đồng ý cho treo cờ tại chùa và các lễ đài, nhưng Tỉnh phải sai Cảnh sát đi đến các tư gia giải thích cho dân chúng thi hành lệnh của Tổng thống, “nhà nào thông cảm thì tốt, nhà nào thắc mắc cự nự thì cũng bỏ lơ, đừng gây sự.” (“Phúc trình của Tòa Hành chánh Thừa Thiên về lễ Phật Đản tại Huế, Nguyễn Văn Đẳng gửi Bộ Nội Vụ, ngày 20/5/1963; KLTQG 2 (TP/HCM), PTT/1CH, HS 8529)
Theo báo cáo số 249-VP/M, đề ngày 10/5/1963, lúc 12 giờ trưa ngày 7/5/1963, Thị trưởng Đẳng gọi Trưởng ty Cảnh sát Huế tới tư dinh Ngô Đình Cẩn, cho lệnh sử dụng Mật vụ để áp lực dân chúng hạ cờ; [KLTTƯ 2, TNTP.167]; Lê Cung, 2003:136.
Theo một nguồn tin khác, Đẳng báo cáo với Cẩn chỉ thị của Diệm vào sáng ngày 7/5/1963, và Cẩn bảo Đẳng đừng can thiệp vì có giao tình với Tổng Hội Phật Giáo Việt Nam. [Xem thêm Nguyễn Ngu Í, “Đại học Huế tranh đấu chống chế độ cũ qua hai giờ nói chuyện với Giáo sư Lê Tuyên;” Bách Khoa, số 171 (15/2/1964), tr. 37-47, và số 172 (1/3/1964), tr. 27-42] [Sẽ dẫn: Nguyễn Ngu Í 1964a và Nguyễn Ngu Í 1964b]
Cũng có tin bài vị cha mẹ Ngô Đình Khả còn đặt tại chùa Diệu Đế. Ngô Đình Dinh, cha Khả, theo đạo thờ cúng tổ tiên. Khả (1856-1914), cha Diệm, là người đầu tiên theo đạo Ki-tô, và hành nghề thông ngôn trong thời gian Pháp đánh chiếm Bắc và Trung Việt. Chức vụ cuối cùng của Khả là Đề đốc kinh thành vào cuối đời Thành Thái, và được hàm Thượng thư khi về hưu. Nhờ tước hàm Thượng thư này của Khả, năm 1917 Diệm được tập ấm chức cửu phẩm, làm việc tại Tân Thư viện Huế, tức Musée Khải Định.
Cẩn cũng sai Hồ Đắc Khương, Đại biểu Chính phủ tại Trung Nguyên Trung Phần, đánh điện tín xin hoãn thi hành lệnh trên. Tuy nhiên, một số nhân viên Cảnh Sát, Công An đã sốt sắng tháo gỡ cờ Phật giáo bất kể sự phản đối của dân chúng. Mật Vụ của Hồ Đắc Vang cũng đến các tư gia yêu cầu họ hạ cờ Phật Giáo.
Theo lời khai của Bùi Văn Lương với Phái đoàn Liên Hiệp Quốc ngày 30/10/1963, đích thân Lương cho lệnh tạm hoãn thi hành lệnh cấm treo cờ, và các lãnh đạo Phật giáo rất mãn nguyện.( UN Doc. A/5630, 7/12/1963:22, col2. Xem thêm Thích Trí Quang, “Cuộc vận động Phật giáo Việt Nam: Giai đoạn phát khởi;” Liên Hoa nguyệt san (29/1/1964), tr. 22, 28; dẫn trong Vũ Văn Mẫu, Sáu tháng pháp nạn 1963 (Giao Điểm: 2003), tr. 91).
- 17G45: Phái đoàn Giáo hội Tăng Già cùng Ban tổ chức Phật Đản 2507 và khoảng 150-200 Phật tử tới Tòa Hành Chánh Thừa Thiên khiếu nại lệnh cấm treo cờ.
Theo họ, chỉ thị này được ban hành qúa cận ngày, cờ Phật Giáo đã treo lỡ. Thị trưởng Đẳng quyết định cho mọi người được treo cờ tự do. (“Phúc trình của Tòa Hành chánh Thừa Thiên về lễ Phật Đản tại Huế, Nguyễn Văn Đẳng gửi Bộ Nội Vụ, ngày 20/5/1963; KLTQG 2 (TP/HCM), PTT/1CH, HS 8529; CĐ số 2262-TT/VP/BTM, ngày 9/5/1963, Tỉnh trưởng Thừa Thiên gửi VP/PTT; Ibid., HS 8529; CĐ 98/MM, Đại biểu TNTP gửi VP/PTT; Ibid., HS 8523)
* Đà-Nẵng: Cảnh sát đi khắp các cơ sở thương mại, ra lệnh cấm treo cờ mừng Phật đản; bằng không sẽ bị rút giấy phép.
Quân nhân Phật tử dựng một khán đài tại góc đuờng Thống Nhất và bờ sông Bạch Đằng (sông Hàn), và dự trù tổ chức diễn hành xe hoa.
* Sài-Gòn: Biểu tình đòi tự do tín ngưỡng.
Thứ Tư, 8/5/1963: Lễ Phật Đản 2507.
* Đà-Nẵng: Quân nhân Phật tử tổ chức lễ Phật Đản tại góc đường Thống Nhất và bờ sông Bạch Đằng.
* Huế: Cuộc tranh đấu của Phật giáo bùng nổ mạnh vì lệnh cấm treo cờ hay làm lễ mừng Phật đản.
- Buổi sáng: Tại chùa Từ Đàm, Trí Quang đọc diễn văn tố cáo chế độ đàn áp Phật Giáo.
Có mặt: Thiếu tướng Lê Văn Nghiêm, Tư lệnh QĐ 1; Hồ Đắc Khương, Đại biểu chính phu tại Trung Nguyên Trung Phần; và Thị trưởng Đẳng.
Nhiều biểu ngữ “bất hợp pháp” của Phật tử thổi bùng ngọn lửa tranh đấu của Phật Giáo. Đám rước và lễ mừng Phật Đản từ chùa Diệu Đế đến chùa Từ Đàm biến thành biểu tình và mít tinh. Thay vì chỉ được trưng biểu ngữ “Kính mừng Phật Đản,” Phật tử mang theo những khẩu hiệu đòi bình đẳng tôn giáo và phản đối “chính sách bất công gian ác.”
- 20G00-23G30: Khoảng 3,000 Phật tử tụ họp trước Đài phát thanh Huế.
Theo Thị trưởng Đẳng, thoạt tiên dân chúngỳ tụ họp tại chùa Từ Đàm chờ coi múa bông, nhưng vì lý do nào đó buổi lễ này không có. Họ bèn kéo nhau về hướng Đài Phát Thanh, chờ nghe chương trình đặc biệt Phật Đản. Một số yêu cầu phát lại tường thuật lễ Phật Đản lúc sáng tại chùa Từ Đàm. Trí Quang và một số tăng ni, Phật tử cũng tới gặp Giám Đốc Đài Phát thanh. Nhiều Phật tử hung hăng tràn vào hành lang văn phòng. Ngô Ganh, Giám đốc Đài, phải khóa trái cửa đr bảo vệ máy móc, và điện thoại báo cáo với Tỉnh trưởng. Trước đó, Đẳng đã họp mật với Phó Tỉnh trưởng Nội An, Thiếu tá Đặng Sỹ, thảo luận kếạ hoạch dùng võ lực nếu cần. Mặt khác, Đẳng tới Đài Phát thanh dàn xếp với Trí Quang.
Khoảng hơn 22G00, giữa lúc Đẳng và Trí Quang đang thảo luận về nội dung buổi phát thanh trên đài Huế, Sỹ dẫn Cảnh Sát và lực lượng an ninh (Biệt đội Ngô Đình Khôi)–gồm 8 tuần thám xa [blinder] của Địa Phương Quân, 1 đại đội ĐPQ, 1 đại đội trừ Bộ Binh–đến hiện trườngỳ. Mặc dù xe blinder chạy ngang dọc trước đài phát thanh, đám đông ngày một giận dữ, chẳng những không chịu giải tán mà còn la hét dữ dội. Sỹ cho lệnh dùng vòi rồng phun nước, và rồi nổ súng. Đa số binh sĩ không tuân lệnh, chỉ có đơn vị riêng của Sỹ thẳng tay đàn áp. Ngoài ra còn có hai tiếng nổ lớn và tiếng súng nổ, cùng tiếng la khóc. Dân chúng hoảng hốt tranh nhau bỏ chạy tứ phía. Kết quả, 9 người chết và 14 bị thương.( US-Vietnam Relations, 1945-1967, Bk 3, p. 5; CĐ số 5, 10/5/1963, Huế gửi BNG; FRUS, 1961-1963, III:284; Chính Đạo, VNNB, I-C:1955-1963, tr. 279-280).
Theo một nhân viên tình báo Mỹ, bạo động xảy ra sau khi một nhóm thanh niên Ki-tô giáo, có lẽ thuộc đội Thanh Niên Võ Trang của Ngô Đình Thục, đập phá lễ đài Phật; và bị thanh niên, học sinh Phật tử phản công. Sỹ bèn cho cảnh sát, được tăng cường tuần thám xa, giải tán. 7 người chết, và một số người bị thương. Ngoài ra, còn hai thiếu niên bị tuần thám xa cán chết. Vẫn theo tài liệu Mỹ ngữ trên, khi đưa vào nhà thương, Y sĩ Lê Khắc Quyến, Giám đốc Y tế miền Trung, kiêm Khoa trưởng Y Khoa Huế, được lệnh phải nêu lý do là “chết vì lựu đạn do khủng bố Việt Cộng ném.” Quyến không đồng ý; và sau đó bị Diệm cách chức, gọi vào Sài-gòn đợi lệnh. (Chính Đạo, Tôn Giáo & Chính Trị, 1997, chương 1 & Phụ Bản 1) [Xem 8/6/1963]
Theo Lãnh sự John J. Helble, 8 chết, 15 bị thương. Trong số người chết, có 2 thiếu niên bị tuần thám xa cán chết. [Nguyên văn: Two of those killed, both children, died from being crushed by armored vehicles; Airgram A-20, 3/6/1963, Helble gửi Sài Gòn; FRUS, 1961-1963, III:277,n2].
Đây là một tội ác chiến tranh [war crime] và tội ác chống lại nhân quyền [crime against Human rights] của Sỹ; và các cấp chỉ huy, kể cả Diệm, phải liên đới trách nhiệm.
Để che đậy sự thực, thoạt tiên chính phủ loan tin một quả lựu đạn của quân khủng bố nổ, vì lực lượng chính phủ chỉ sử dụng lựu đạn cay, bắn lên trời hoặc dùng đạn mã tử.
Theo Mật điện của Văn phòng Đại biểu chính phủ tại TNTP ngày 9/5/1963, trong lúc Đậng Sỹ đàn áp đám đông, “một quả lựu đạn MK-2 đã từ trong đoàn người phóng ra làm cho 7 thường dân chết, 1 thường dân và 5 binh sĩ bị thương. Cơ quan an ninh đã phải xử dụng lựu đạn cay mắt để giải tán đoàn người và tình hình đã trở lại tương đối yên tịnh vào lúc 24G00.” VP/ĐBCP/TNTP cũng qui tội cho Việt Cộng, và xin được tổ chức biểu tình ngày 9/5/1963. (CĐ số 100/MM, ngày 9/5/1963, ĐBCP/TNTP gửi PTT; TTLTQG 2 [TP/HCM], PTT/1CH, HS 8523) [Xem Phụ Bản]
Tuy nhiên vì không tìm thấy mảnh lựu đạn, các báo cáo của chính quyền sau đó chỉ mô tả chung chung là “chất nổ” và rồi “plastic”–trong khi mãi tới ngày 24/5/1963, Diệm vẫn tin hoặc muốn mọi người tin rằng các nạn nhân chết vì lựu đạn do Việt Cộng khủng bố.
Tháng 10/1963, Bénoit Trần Tử Oai khai với phái đoàn LHQ tìm sự thực về sự vi phạm nhân quyền tại Nam Việt Nam rằng Cộng Sản đã cho nổ hai trái mìn từ lực mà quân đội VNCH cũng như Mỹ không có [That night another more violent meeting took place at the Huê radio station. Communist elements took advantage of it to explode two plastic charges which caused the death of eight persons, including several children and a Catholic girl]. UN/GA Doc. A/5630, 1963, tr. 12, col.2. Ở một đoạn khác, Oai lập lại lời cáo buộc này [With regard to the charge that the Government had ordered the killing of the demonstrators by tanks, cannons, rifles and grenades, this was an absolute slander. According to the findings of the medical experts, all the wounds on the victims’ bodies were caused by the explosion of plastic charges, which are not used by the Army or the security forces of Vietnam, but only by Communists”]; UN/GA Doc. A/5630, 1963:13col 2.
Bộ trưởng Nội vụ Bùi Văn Lương cũng cùng một luận điệu. [“I had concluded, according to the specialists in artillery and artificiers, whom we had consulted in Hue and Sai Gon, that it was probably bombs of plastic . . . that we had many bullets because the United States had given us many free, but we had no plastic; plastic is the arm of the Viet Cong guerilla.”]; A/5630, 1963:24, col 1.
Tôi chưa được tham khảo bản án của Đặng Sỹ hoặc một tài liệu văn khố Đảng CSVN nào về việc này. Sỹ sau này bị kết án chung thân khổ sai, nhưng được Nguyễn Văn Thiệu ân xá năm 1966Ô sau cuộc nổi dạy của dân quân miền Trung và sự can thiệp ráo riết, pha lẫn bạo lực, của Phong trào Công Dân Công Giáo và Lực Lượng Đại Đoàn Kết.
- Cao Văn Luận, Viện trưởng Đại học Huế, lên đường vào Sài Gòn.
* Sài-Gòn: Lại có biểu tình chống kỳ thị tôn giáo.
- Diệm tiếp kiến Thiếu tướng Nghiêm. Diệm cho lệnh phải thẳng tay với Phật giáo, và nhận lệnh từ Cẩn. Đại tá Đỗ Cao Trí, Tư lệnh SĐ 1 BB, được lệnh “duy trì trật tự ở Huế.” Sau đó được cử làm Tướng, thay thế Nghiêm. (CLV, SV, 17:70-3)
Thứ Năm, 9/5/1863:
* Huế, 00G00-04G00: Một số thanh thiếu niên đi quanh các đường phố, hô khẩu hiệu đả đảo Diệm. Suốt đêm mồng 8 rạng 9/5, thanh thiếu niên kéo nhau đi quanh các đường phố, hô to khẩu hiệu đả đảo Diệm.
- 11G00: Khoảng 800 Phật tử biểu tình.
Tỉnh trưởng Đẳng yêu cầu giải tán để tránh bị phản loạn lợi dụng. Thượng tọa Trí Quang cũng thuyết phục mọi người bình tĩnh ra về. Đẳng cho lệnh giới nghiêm từ 9 giờ tối.
- 15G00: Phong trào Cách Mạng Quốc Gia tổ chức mít-tinh tình lên án Cộng Sản phá hoại, khủng bố trong đêm 8/5/1963.
Tuy nhiên, rất ít người tham dự, và không ai lên diễn đàn.
- Diệm sai Bộ trưởng Nội vụ trở lại Huế giải quyết.
Lương tiếp xúc giới lãnh đạo Phật giáo, áp lực Trí Quang phải đi theo xe phóng thanh kêu gọi mọi người ra về. Trí Quang chỉ hòa thuận bề ngoài, chưa chịu lùi bước. Theo Lương, việc chống treo cờ chỉ là mặt nổi, và thực ra Trí Quang đã âm mưu chống chính quyền từ năm 1960, với sự xúi dục của Cộng Sản. Người cung cấp tin này là Đặng Ngọc Lựu, một cộng sự viên thân cận của Trí Quang. (Lời khai của Bùi Văn Lương với Phái đoàn điều tra LHQ ngày 30/10/1963; UN/GA Doc. A/5630, 1963:22-23).
- Mật vụ của Cẩn bắt đầu lùng bắt các lãnh tụ Phật tử, và lực lượng an ninh cô lập hàng ngàn người biểu tình trong vòng rào kẽm gai.( FRUS, 1961-1963, III:284-285).
- Một số tiểu đoàn Dù gốc Nùng tới Huế.
- 17G00: Khoảng 3,000 Phật tử tụ họp trước Đài phát thanh.
Trí Quang yêu cầu mọi người giải tán trong trật tự. (FRUS, 1961-1963, III:284)
- Ban hành lệnh giới nghiêm sau 21G00.
* Sài - Gòn: Tâm Châu, với phương vị Phó Hội chủ Tổng Hội Phật Giáo Việt Nam, lập nên Ủy Ban Liên Phái Bảo Vệ Phật Giáo–quyết “Tử Vì Đạo.”
Gồm 11 Hội đoàn: Giáo Hội Tăng Già Nam Việt, Giáo Hội Tăng Già Bắc Việt tại miền Nam, Giáo Hội Tăng Già Nguyên Thủy [Therevada] (chùa Kỳ Viên), Giáo Hội Thiền Định Đạo Tràng (chùa Phật Bửu), Giáo Hội Tăng Già Kampuchia, Hội Phật Học Nam Việt, Hội Phật Giáo Bắc Việt tại miền Nam, Hội Phật Giáo Nguyên Thủy, Hội Phật Giáo Kampuchia, Giáo Hội Tăng Già Trung Phần, Hội Phật Giáo Trung Phần. (Tâm Châu 1994, tr.17) Một nhân chứng khác khai UBLP/BVPG gồm 14 hội đoàn.
Chủ tịch: Tâm Châu; Tổng thư ký, Mai Thọ Truyền. Trụ sở là chùa Xá Lợi.
* Oat-shinh-tân, 15G24 [04G24 ngày 10/5 VN]: Ngoại trưởng Rusk chỉ thị Đại sứ Mỹ yêu cầu Diệm:
(1) Không nên đàn áp Phật tử,
(2) Bày tỏ cảm tình với gia đình nạn nhân và giúp tiền an táng,
(3) Sử dụng những biện pháp thích nghi để vãn hồi trật tự,
(4) Tạo tinh thần thân ái giữa các nhóm giáo dân. (FRUS, 1961-1963, III:283)
------------
Phụ Bản II
10/8/1963:
* Huế: Thị trưởng Nguyễn Văn Hà yêu cầu Thiện Minh tháo gỡ các biểu ngữ chống chính phủ theo tinh thần buổi gặp mặt ngày 9/8/1963. (Văn thư số 4406/NA/CT ngày 10/8/1963; HS 8529)
- Phó Tỉnh trưởng Hồ Ứng Dần yêu cầu Tỉnh hội Phật Giáo Thừa Thiên chấm dứt việc phổ biến các tin tức và tài liệu bất hợp pháp.
Đồng thời ra thông cáo cấm dân chúng tập trung đông đảo tại chùa Từ Đàm và Diệu Đế vào những giờ phát thanh của Phật Giáo. (CĐ số 4435-TT/NA/CT/M ngày 12/8/1963, Thừa Thiên gửi BNV; HS 8529)
* Sài Gòn: Nolting báo cáo về những cuộc dàn xếp với Diệm, và vợ chồng Nhu.
Lệ Xuân, theo Nolting, vượt ngoài sự kiểm soát của cha mẹ và anh chồng. Diệm hứa với Nolting là sẽ cứu xét các biện pháp đối với Lệ Xuân, và đã nghĩ đến việc cho Lệ Xuân “nghỉ.” Những người khác như Thơ, Thuần, Nhu, Mẫu, Bửu Hội v.. v... đưa ra những giải pháp sau: Lệ Xuân đi “nghỉ dài hạn,” như ở Roma; Tổng Giám Mục Thục sẽ được thăng cấp [về Roma]; Nolting trực tiếp đề nghị với Diệm biện pháp chống lại Lệ Xuân. [Xem 12/8/1963]
- Buổi tối: Thuần bí mật gặp Nolting. Nói các Bộ trưởng đều đồng ý đã đến giờ thứ 11 của Diệm. Lệ Xuân cùng em ruột là Trần Văn Khiêm tổ chức một toán cảnh sát đặc biệt để bắt cóc đối thủ. Chắc chắn Nhu cũng biết việc này.
Thứ Hai, 12/8/1963:
Nolting gặp Diệm.
Diệm cố gắng tự biện minh là các tăng ni không thành thực, và thế giới không biết đến việc các sư giả muốn lật đổ chế độ. Tuy nhiên, Diệm hứa sẽ cho Nolting biết quyết định vào buổi chiều.
- Buổi tối: Diệm tổ chức dạ tiệc đưa tiễn Nolting. Diệm hàm ý là sẽ bác bỏ ý kiến của Lệ Xuân.
Thứ Ba, 13/8/1963:
Huế, 2G00: Đại đức Thanh Tuệ tự thiêu tại chùa Phước Duyên.
Tục danh Bùi Huy Chương (1945-1963)ầ, 17 tuổi, tu tại chùa Phước Duyên, Hưng Long, Thừa Thiên. (HS 8541; Nguyễn Ngu Í 1964a:42)
Thứ Tư, 14/8/1963:
Tịnh Khiết than phiền về việc di chuyển linh cữu Thanh Tuệ. (HS 8541)
* Huế: Mật Hiển tường trình với Đại biểu TNTP về trường hợp Thanh Tuệ.
- Một thợ mộc Phật tử bị bắn chết.
Người thợ mộc này phụ trách việc treo biểu ngữ và cờ. (Nguyễn Ngu Í 1964a:42)
Thứ Năm, 15/8/1963:
* Nha Trang: Ni cô Diệu Quang tự thiêu tại chùa Ninh-hoà.
Tục danh Ngô Thị Thu (1936-1963), sinh tại Phù Cát, Thừa Thiên. Tu tại ni viện Vạn Thạnh, Nha Trang. (HS 8532)
* Huế, 10G00: Khoảng 100 học sinh và sinh viên biểu tình từ chùa Từ Đàm về Tòa Hành Chánh tỉnh.
Cảnh sát trưởng quận Hữu ngạn chặn đoàn biểu tình trước trường Đồng Khánh, bị xô đẩy, mang thương tích cùng một cảnh binh. Sau đó đoàn biểu tình kéo tới ngồi tại hoa viên trước tòa hành chính. (CĐ số 4470-TT/NA/CT/M ngày 15/8/1963, Thừa Thiên gửi BNV; HS 8529)
- Cảnh sát đặt nút chặn phong tỏa chùa Từ Đàm.
- 13G00: Khoảng 300 Phật tử tụ họp trên đường Trần Hưng Đạo.
Chính quyền thả chó đàn áp. Xô xát dữ dội. Một số bị bắt. Đám đông bị giải tán trong vòng nửa giờ. 50% nhà hàng, cửa tiệm đóng cửa. 70% sạp vải Đông Ba ngưng hoạt động. (CĐ số 4470-TT/NA/CT/M ngày 15/8/1963, Thừa Thiên gửi BNV; HS 8529; Nguyễn Ngu Í 1964a:43)
- Đại diện sinh viên Phật tử gặp Cao Văn Luận.
Luận hứa sẽ can thiệp trả tự do cho những người bị bắt giữ. (Nguyễn Ngu Í 1964a:43)
Thứ Sáu, 16/8/1963:
* Huế: Đại đức Tiêu Diêu tự thiêu ở chùa Từ Đàm.
Tục danh Đoàn Văn Mễ (1893-1963), chá của Đoàn Văn An, giảng sư Đại học Huế. Năm 1930 mới đi tu. Học trò Tịnh Khiết. Chính quyền ban hành lệnh thiết quân luật từ 6 giờ sáng, xe tăng án ngữ ở một số ngã tư, kẽm gai kéo ra ngăn chặn. (HS 8527; Nguyễn Ngu Í 1964a:43)
Hội Phật Giáo tung tin quân đội đã cướp thi hài Tiêu Diêu dấu đi. Anh ruột Tiêu Diêu là Bùi Câu khẳng định minh xác đã đến tận nơi xin lãnh thi hài về quê mai táng. (CĐ số 4545-TT/NA/CT/M ngày 17/8/1963, Thừa Thiên gửi BNV; HS 8529)
- 17G00: Bộ trưởng Giáo Dục (Nguyễn Quang Trình) và Trần Hữu Thế, tân Viện trưởng Đại học Huế, tới cố đô.
- 19G00: Linh mục Cao Văn Luận được tin mất chức Viện trưởng.
Lễ bàn giao dự định vào 9 giờ sáng hôm sau. (Nguyễn Ngu Í 1964a:44)
* Sài Gòn: Tịnh Khiết thư cho Diệm về trường hợp Thanh Tuệ.
* Oat-shinh-tân: Đại sứ Trần Văn Chương gửi điện văn mật cho Diệm:
Dư luận thế giới và đặc biệt tại Mỹ tin rằng Diệm không thể mang lại chiến thắng Cộng Sản. Cuộc khủng hoảng Phật Giáo vốn dĩ không phải là nguyên nhân, mà chỉ là hậu quả, một giột nước làm tràn ly. Phải ngưng tin dùng các cố vấn Nhu và Cẩn. (Nhân 1964a:34)
Theo Diệm, nội các cho rằng điện văn đó không thể chấp nhận được, “khiêu khích và huênh hoang,” nên bị cách chức ngày 21/8/1963 trước khi xin từ chức.
- Cơ quan CIA đệ trình báo cáo về tình hình kế vị tại Việt Nam. Đề nghị nên ủng hộ Thơ.
Những người trung thành với Nhu có:
- Trung tá Nguyễn Ngọc Khôi, Chỉ huy trưởng Liên đoàn phòng vệ Phủ Tổng thống. Liên đoàn này có 2,500 binh sĩ, có thiết giáp, M-113 và M-114.
- Trung tá Lê Quang Tung, Tư lệnh LLĐB, chỉ huy khoảng 1,000 binh sĩ. Theo Trueheart, Tung được coi như “watchdog” của chế độ Diệm. (FRUS, 1961-1963, III:597)
- Thiếu tướng Huỳnh Văn Cao, Tư lệnh Vùng IV.
- Trung tá Lê Nguyên Khang, Tư lệnh TQLC.
- Đại tá Nguyễn Văn Thiệu, Tư lệnh SĐ 5 BB.
- Thiếu tá Huỳnh Ngọc Diệp, Chỉ huy trưởng Trung đoàn 1 Thiết kÿ, đóng ở ngoại ô Sài-gòn.
Hai thuộc hạ là Đại úy Bùi Ngươn Ngãi và Đại úy Trần Văn Thoàn cũng ra sức bảo vệ chế độ.
Ngoài ra, có Ngô Đình Cẩn và Lệ Xuân.( FRUS, 1961-1963, III, Tài liệu 256)
* Chicago: Báo Life đăng bản tin về Lệ Xuân.
Lệ Xuân tuyên bố sẽ phá tan Phật giáo. [Xem 27/8/1963]
Thứ Bảy, 17/8/1963:
* Sài Gòn: Phật tử tụ họp đông đảo ở chùa Xá Lợi.
* Huế: Tỉnh trưởng Nguyễn Văn Hà ra thông cáo:
Yêu cầu đồng bào tuyệt đối tránh mọi lợi dụng tôn giáo để đả kích chính phủ, vi phạm luật pháp quốc gia và làm trở ngại công cuộc bảo vệ an ninh trật tự công cộng.
Đưa ra 4 điểm sẽ thi hành:
Triệt để thi hành thông cáo chung;
Phật tử được hoàn toàn tự do đi chùa dự lễ tôn giáo;
Không hề chủ trương bắt bờ Phật giáo đồ nếu các đồng bào đó không hành đầng gì phạm đến kỷ luật quốc gia; trong trường hợp có sự bắt bớ trái phép yêu cầu cấp tốc can thiệp với tòa [tỉnh] để giải quyết gấp;
Sẽ thiết lập một Ủy Ban đặc biệt có nhiệm vụ tiếp xúc với đồng bào Phật Giáo để giải quyết nhanh chóng những việc liên quan đến vấn đề thực thi thông cáo chung. (CĐ số 4545-TT/NA/CT/M ngày 17/8/1963, Thừa Thiên gửi BNV; HS 8529)
- 7G00: Tăng ni, Phật tử tấp nập tới chùa Từ Đàm bái viếng thi hài Thích Tiêu Diêu.
- 9G00: Lễ bàn giao giữa Linh mục Luận và Thế.
Các Giáo sư Đại học Huế xin từ chức: Lê Khắc Quyến, Khoa trưởng Y khoa; Bùi Trần Huân, Luật khoa; Tôn Thất Hanh, Khoa học; Nguyễn Văn Trường, ban Khoa học Sư phạm; Lê Tuyên. Thế phải bỏ vào Sài-gòn báo cáo. Luận lên đường vào Đà-nẵng.
Các giáo sư lại ký kiến nghị phản đối việc cách chức Linh mục Luận. (Nguyễn Ngu Í 1964b:28)
- Chiều: Tiểu khu Thừa Thiên mở cuộc họp báo trình bày vụ Tiêu Diêu.
Lúc 1600, ký giả ngoại quốc rời phòng họp vì có tin khoảng 200 sinh viên Huế bắt đầu biểu tình tới Tòa Đại biểu TNTP đưa kiến nghị yêu cấu lưu giữ Viện trưởng Cao Văn Luận. Nguyễn Xuân Khương và Bộ trưởng Trình ra nhận kiến nghị trước cổng Tòa Đại biểu. (CĐ số 4545-TT/NA/CT/M ngày 17/8/1963, Thừa Thiên gửi BNV; HS 8529; Nguyễn Ngu Í 1964a:46)
Bộ trưởng Giáo dục Trình bị cản đường khi ra phi trường vào Đà Nẵng. (Nguyễn Ngu Í, 1964b:28)
Chủ Nhật, 18/8/1963:
* Huế: Một số Khoa trưởng, Giáo sư và khoảng 500 sinh viên hội thảo tại Đại học Huế.
Vận động bãi khóa, bỏ thi cử, phản đối việc cách chức Cao Văn Luận, và thành lập một Ban chấp hành Sinh viên mới, hầu mở rộng liên lạc với Tổng hội Sinh viên Sài Gòn và Đà Lạt. Họ đưa kiến nghị lên Tổng thống. (CĐ số 4529-TT/NA/CT/M ngày 18/8/1963, Thừa Thiên gửi BNV; HS 8529)
- Thích Minh Nhật, Tổng thư ký THPG tại Sài Gòn, diễn thuyết tại chùa Diệu Đế.
Đề tài: “Phật tử trong giai đoạn hiện tại.” Khoảng 2000 người tham dự.
* Sài Gòn: Mười Tướng lãnh và Tư lệnh đơn vị họp mật.
Đồng ý yêu cầu Diệm thiết quân luật, để bắt buộc các tu sĩ trở lại chùa.
Thứ Hai, 19/8/1963:
* HUẾ: Sinh viên Huế hủy bỏ một cuộc biểu tình vì sợ bị chụp mũ Cộng Sản (ngày kỷ niệm Cách Mạng tháng 8/1945).
Nhưng các giáo chức đệ đơn từ chức trong khi sinh viên yêu cầu tân Viện trưởng Thế chuyển thỉnh nguyện mời Cao Văn Luận trở lại. (Nguyễn Ngu Í 1964a:33)
Thứ Ba, 20/8/1963: Tướng Lê Văn Tÿ bị đau nặng; Diệm cử Đôn làm Quyền Tổng Tham Mưu Trưởng. (AFP)
Tôn Thất Đính được cử làm Tổng trấn.
- Các Tướng lãnh đưa đề nghị Thiết quân luật cho Nhu và Diệm.
- 24G00: Diệm ban hành thiết quân luật.
Sắc lệnh số 84-TTP ngày 20/8/1963 này chỉ công bố trên đài phát thanh vào 6G00 sáng hôm sau. Gồm 5 điều, công bố theo tình trạng khẩn cấp. (PTT, HS 8506) [Xem 21/8 & 14/9/1963]
* HUẾ: Viện trưởng Thế cho lệnh những buổi hội họp trong khuôn viên trường phải xin phép trước. (Nguyễn Ngu Í 1964b:35-6)
Thứ Tư, 21/8/1963: SÀI-GÒN, 01G00: Nhu phát động kế hoạch “nước lũ.”
Sử dụng Lực Lượng Đặc Biệt và Cảnh sát mặc giả quân phục lục soát các chùa chiền, bắt giữ tăng ni.
Tại chùa Xá Lợi Sài Gòn, nơi đặt bản doanh Ủy ban Liên Phái, hai đại đội thuộc Liên đoàn 31 Lực Lượng Đặc Biệt [LLĐB], Đại đội 16 Bảo An, và Cảnh Sát mặc giả quân phục đánh chiếm mục tiêu. Hòa thượng Tịnh Khiết, Thượng tọa Tâm Châu, Bửu Chơn, Thiện Hoa, Tâm Giác, cùng nhiều tăng sĩ bị bắt giam sau một giờ chống cự. Khoảng 30 tăng sĩ bị thương, và 2 người bị mất tích. (Gravel, II:210; Tâm Châu 1994:19) Đích thân Đại tá Lê Quang Tung, Chỉ huy trưởng LLĐB, và Trần Văn Tư,[Cò Túc?] Giám đốc Cảnh sát Đô thành, chỉ huy, dưới sự điều động của Đính.
Do mật báo từ Dinh Độc Lập, một số ký giả ngoại quốc biết trước tin này và đã có mặt tại chùa Xá Lợi để chứng kiến tội ác của chế độ, và quyết tâm bảo vệ đạo pháp của các tăng ni. Các chùa Ấn Quang, Chantareansay (Sài Gòn) đều bị chiếm. Lục Cả Lâm Em, Thượng tọa Quảng Liên, Đại đức Đức Nghiệp và Giác Đức, cùng các bà Diệu Huệ, Trịnh Bích, Trịnh Phước bị bắt giữ. (Theo tờ trình của Tôn Thất Đính ngày 22/8/1963, phía Tăng ni không có ai bị thương; phía công lực, 20 người bị thương. Xem Phiếu Đệ Trình số 0289/QĐIII/VPTL, ngày 22/8/1963, Tôn Thất Đính kính đệ Tổng thống; TTLTTƯ II, PTT/1CH, HS 8527 [TM-HS.209 dẫn trong Lê Cung, 2003:312-316]. [Xem thêm Phạm Trọng Nhân, “Cuốn sổ tay của một nhân viên ngoại giao nhân vụ tấn công chùa Xá Lợi,” Bách Khoa, số 169 (15/1/1964), tr. 31-43, và số 170 (1/2/1964), tr. 21-31)].
Cuộc đàn áp này gây bất mãn trên toàn quốc. Dư luận Mỹ cũng cực kỳ sôi nổi.
- 12G00 - 7G00: Cảnh sát tiếp tục tấn công các chùa chiền toàn quốc; bắt giữ hàng ngàn tăng ni.
Tại Huế, khoảng 3 giờ đêm tiếng mõ, tiếng chuông, tiếng kêu cầu cứu vang lên khắp nơi. Đồng bào quanh chùa đánh mõ, gõ thùng thiếc báo nguy. Đợt tấn công đầu, Cảnh sát bị đẩy lui. Sau đó, Đỗ Cao Trí cho lệnh nổ súng. 6G00, kiểm soát được chùa Từ Đàm. 11G0, làm chủ chùa Diệu Đế. Bắt giữ 537 người: 17 Giáo sư, 16 SV, 405 Nam Phật tử, 35 nữ Phật tử, 72 tăng, 11 ni cô.
Sài Gòn bắt giữ 720 người. 489 tăng ni, 106 Phật tử và 133 học sinh. (BTTM, Bản tin số 187/TTM/2/5/M, ngày 23/8/1963; HS 8527; Nguyễn Ngu Í 1964b:37-44)
- 5G30: Diệm họp Hội đồng chính phủ.
Diệm tuyên bố thiết quân luật vì Cộng Sản đã xâm nhập một số tỉnh lÿ, quận lÿ gần thủ đô. Không đả động gì đến vụ tấn công chùa Xá Lợi.
Căn bản là điều 44 Hiến pháp. Ngoại trưởng Vũ Văn Mẫu và Phó Tổng thống Nguyễn Ngọc Thơ phản đối. (Nhân 1964a:35-36)
- 6G00: Diệm tuyên bố tình trạng thiết quân luật;
Chiếu điều 44 Hiến Pháp, kể từ ngày 21/8/1963, tôi tuyên bố ban hành lệnh giới nghiêm trên toàn thể lãnh thổ Quốc Gia. Ủy nhiệm cho QĐVNCH tận dụng mọi phương tiện và thi hành mọi biện pháp cần thiết bảo vệ Quốc Gia chiến thắng Cộng Sản, xây dựng tự do, dân chủ.
“Số người đầu cơ chính trị, lợi dụng tôn giáo, lợi dụng thái độ hòa giải tột bực của chính phủ liên tiếp hành động bất hợp pháp để tạo nên một tình trạng rối loạn phá hoại chính sách ấy và cản trở chủ trương dân chủ pháp trị, rất tổn thương cho uy tín Phật Giáo, chỉ lợi cho Cộng Sản.” (HS 8501 & 8506)
- Ban hành Sắc lệnh tuyên bố tình trạng giới nghiêm” trên toàn quốc.
Quân đội VNCH từ nay “chịu trách nhiệm hoàn toàn về an ninh công cộng, có quyền xét các tư gia bất cứ giờ nào, bắt giữ những người xét ra có hại cho an ninh công cộng; cấm mọi cuộc hội họp, tụ tập có thể phương hại cho an ninh trật tự công cộng; hạn chế tự do báo chí, kiểm soát hệ thống phát thanh, kiểm soát phim ảnh kịch trường; cấm tàng trữ, lưu hành những ấn loát phẩm, tài liệu, truyền đơn xét có hại cho an ninh công cộng (điều 3); tất cả mọi vi phạm đến trật tự công cộng đều thuộc thẩm quyền của Tòa án quân sự (điều 4). (KLTTƯ II, PTT/1CH, HS 8501 & 8506 [SC.04-HS.8466; Cung, 2003:311]).
Diệm cũng loan tin Tướng Lê Văn Tÿ bị đau nặng; Đôn làm Quyền Tổng Tham Mưu Trưởng. (AFP) Tôn Thất Đính được cử làm Tổng trấn.
- Đôn gọi điện thoại báo cáo với Harkins rằng chính Diệm ra lệnh Thiết quân luật.
André Đôn giải thích với Tướng Harkins: Diệm cho lệnh Thiết quân luật để chống lại Phật giáo. Chắc không kéo dài quá ngày bầu cử [31/8/1963]. Hiện mới chỉ sử dụng một tiểu đoàn Dù, 1 tiểu đoàn TQLC, và quân cảnh ở Sài-gòn. Tuy nhiên, các đơn vị ven đô đều đặt trong tình trạng báo động. Thiết giáp cũng xuất hiện ở cả Sài-gòn lẫn Chợ-lớn.
Thứ Tư, 21/8/1963:
- Diệm cách chức Trần Văn Chương, Đại sứ VN tại Mỹ.
- Trần Văn Chương gửi điện văn xin từ chức.
Diệm chuyển công điện này qua Bộ Ngoại Giao. (Nhân 1964a:37)
- Ngô Đình Nhu kêu gọi thanh niên, thanh nữ Cộng Hòa “làm sáng tỏ dư luận dân chúng.” (HS 8511)
Đài phát thanh Quân đội phát bài diễn văn của Nhu.
* Huế: Nguyễn Mâu cho lệnh bắt 13 nữ sinh. (HS 8529)
Thứ Năm, 22/8/1963:
SÀI GÒN, 8G33: Harkins báo cáo về tình hình Việt Nam.
Tình hình vùng IV nặng nhất. Harkins đã yêu cầu Thuần di chuyển Sư đoàn 9 từ Vùng II vào miền Tây, phụ trách các tỉnh Long-an, Định-tường, Kiến-hoà, và Vĩnh-bình.
Việc đặt Đôn, Đính lên chức vụ kiểm soát Bộ Tổng Tham Mưu, cùng Quân đoàn III và Biệt Khu Thủ Đô, tạo cho phe đảo chính cơ hội nắm quyền dễ dàng.
Harkins có vẻ đồng ý việc tấn công các chùa, vì muốn ổn định tình hình. (III, tài liệu 270)
- Tám Tướng, kể cả Trần Văn Đôn, Lê Văn Kim, phải ký một văn kiện tuyên bố trung thành với Diệm và ủng hộ chính sách đối xử với Phật Giáo. (III:614)
- Phong Trào Cách Mạng Quốc Gia ủng hộ quyết định của Diệm. (HS 8511)
- 15G00-17G00: Ngoại trưởng Vũ Văn Mẫu xuống tóc, đệ đơn xin từ chức. Sau đó, tiếp kiến các phái đoàn Ngoại giao (Trung Hoa Quốc Gia, Thái Lan, Đại Hàn, Nhật Bản, Lãnh sự India, Chủ tịch UHQTKSĐC), và chào từ biệt Nguyễn Ngọc Thơ tại Hội trường Diên Hồng. (Phủ Đặc Ủy Trung Ương Tình Báo, Bản tin đặc biệt ngày 24/8/1963; HS 8513; Nhân 1964a:37)
- 21G30: Lodge đặt chân tới Sài-gòn. Đang tạm ngừng chân ở Tokyo, dự trù sẽ ghé thăm Hong Kong, Lodge được lệnh nhận nhiệm sở càng sớm càng tốt. Tuy nhiên, chỉ trình ủy nhiệm thư ngày 26/8/1963 vì sự từ chức đột ngột của Vũ Văn Mẫu.
- Đại tá Đỗ Mậu gặp Đôn, xin gia nhập tổ chức đảo chính. (Mậu 1993, tr. 614)
- Sinh viên Kỹ thuật Phú Thọ bãi khóa.
Chỉ có 15/80 sinh viên ban Cao đẳng hỗn hợp, 7/302 sinh viên Công chánh và 16/189 sinh viên ban Điện đi học. (PTT ICH, HS 8501)
* Honolulu: Tin Diệm cho quân đội tấn công chùa chiền và bắt giữ tăng ni được coi như sự phản bội của Diệm với Nolting nói riêng, và Mỹ nói chung.
* OAT-SHINH-TÂN, 19G56: Roger Hilsman chỉ thị cho Lodge: Chính sách về Phật giáo không thay đổi; tìm cách giảm quyền lực Nhu. (III:605)
Thứ Sáu, 23/8/1963:
* SÀI GÒN: Ngô Đình Nhu chủ tôa phiên họp hàng tuần về ACL.
Dành nhiều thì giờ giải thích về cuộc đấu tranh của Phật Giáo. Theo Nhu, tình trạng trầm trọng trong nước từ hơn 3 tháng qua là “do một sồ Sư Sãi đã tiếm đoạt địa vị của Phật Giáo và có những hành vi, ngôn ngữ và thái độ hoàn toàn trái ngược với Pháp Chánh của Đạo Phật và luậ pháp của Quốc Gia, đồng thời bất chấp đến ý chí hòa giải tột bực của Tổng thống và chính phủ. . . . Thiện chí ôn hòa của chính phủ đã bị số sư sãi trên coi là biểu hiệu của một sự nhu nhược, nên họ càng làm tới. Họ đã biến các chùa chiền nhất là chùa Xá Lợi thành những trung tâm khuấy rối, khủng bố các vị chân tu, hàng ngày mạt sát và đả kích chính phủ, rồi cứ thế được đà, họ đã tiến tới những âm mưu vận động phá hoại quốc gia, và tổ chức đảo chánh cố kềt với Cộng Sản và Ngoại quốc.”
Dùng phương pháp “bình nghị” để cưỡng ép các vị chân tu phải lần lượt tự thiêu để họ liên tục khai thác bên cạnh những xác chết đó hầu thực hiện những âm mưu chính trị của họ. Ban Trị sự Giáo Hội Tăng Già Nam Việt phải bỏ chùa Ấn Quang về miền Tây. “Thiêu đốt Thượng tọa Thích Quảng Đức.” [tr. 7] Có người bật quẹt đốt Quảng Đức vì hộp quẹt trong người Thượng tọa bị ướt, không cháy. Vị sư đưa hộp quẹt đốt Quảng Đức hối hận bỏ trốn, bị lùng bắt để thủ tiêu.
Với chính phủ thì bọn người lợi dụng tôn giáo này đã đi từ khiêu khích này tới khiêu khích khác liên tục. . . Chính phủ tự mình đặt vào một thế bất động trong lúc bọn người lợi dụng tôn giáo cứ tiến tới vừa khiêu khích vừa ru ngủ mình [Tâm Châu và Thiện Minh xin gặp Nhu nhưng không đến, không viết thành văn lời yêu cầu; không tham gia Ủy Ban Hỗn Hợp]
Ai ưng tu hành thì quyết tâm tu cho đắc đạo, và ai ưng làm chính trị thì phải từ bỏ áo tu, ra hẳn ngoài đời để làm chính trị, chứ không thể kéo dài tình trạng mập mờ, nửa đạo nửa đời như từ hơn ba tháng nay được. (VNCH, UBLBĐTACL, Biên bản số 62: Phiên họp của UBLBĐTACL tại Dinh Gia Long ngày 23/8/1963, tr. 6-12; PTT/1CH, HS 8278)
- Diệm không chấp thuận đơn từ chức của Vũ Văn Mẫu. Chỉ đồng ý cho nghỉ phép ba tháng. (Nhân 1963a:39)
- Các cấp TNCH gửi kiến nghị ủng hộ Diệm. (PTT/1CH, HS 8511)
- André Đôn, Quyền Tổng Tham Mưu trưởng, gặp Lucien Conein tại Bộ Tổng Tham Mưu.
André Đôn yêu cầu đài VOA loan tin là không phải quân đội đã tham gia cuộc đàn áp, tấn công các chùa chiền, mà chính là Cảnh sát đặc biệt của Nhu. Theo Đôn, khoảng 1,420 tăng ni bị bắt giữ khắp miền Nam trong đêm 21/8/1963.
Theo một nhân viên CIA, hai tăng sĩ tị nạn tại cơ quan USOM Mỹ không có ai là Trí Quang.
Theo Đôn, Nhu là “khối óc” (thinker) của Diệm; nhưng Diệm có quyền quyết định.
Lệ Xuân hành xử như “vợ” (platonic wife) của Diệm. Diệm chưa bao giờ lấy vợ và không quen có đàn bà bao quanh. Chín năm qua, Lệ Xuân lo chăm sóc Diệm sau mỗi ngày làm việc mệt nhọc. Lệ Xuân săn sóc, nói chuyện, giúp Diệm giải tỏa áp lực, và giống như bất cứ người vợ Việt Nam nào, thống trị gia đình. Giữa Diệm và Lệ Xuân không có liên hệ tình dục. Theo Đôn, Diệm chưa hề trải qua mùi vị tình dục.
Tình trạng giữa Diệm và Lệ Xuân, theo Đôn, giống như Hitler và Eva Braun. Đôn cũng tiết lộ rằng Diệm rất thích những thanh niên đẹp trai. Một Trung sĩ làm vườn đã được Diệm cân nhắc lên hàng Trung tá, trông coi dinh điền quân đội, nhờ đẹp trai. Theo Đôn, không thể tách rời Diệm với vợ chồng Nhu.
Nếu phải chọn giữa Diệm và Nhu, Đôn muốn thấy Nhu ra đi. (III, tài liệu 275)
[Trong hồi ký của McNamara, đoạn nói về Lệ Xuân, cũng tương tự như nhận định này. McNamara còn gọi Lệ Xuân là “một mụ phù thủy.”]
- Sinh viên Y khoa biểu tình đòi trả tự do cho Phật tử.
SV Y Khoa thành lập một ủy ban đại diện 19 người. Nhiều người bị bắt. (HS 8513)
- Lê Văn Kim, phụ tá báo chí của Đôn, gặp Rufus Phillips, Giám đốc Phòng Cải Cách Điền Địa của USOM.
Kim nói quân đội đã trở thành “tay sai” của Nhu. Chính Nhu đã mưu mẹo để các Tướng yêu cầu ban hành thiết quân luật. 1426 tăng ni và Phật tử đã bị bắt giữ.
Sáng ngày 23/8, sinh viên Y khoa và Dược đã bắt đầu biểu tình. Nhu đã cho lệnh Cao Xuân Vỹ tổ chức phản biểu tình vào ngày 25/8. (III, tài liệu 174)
- Buổi tối: Nguyễn Đình Thuần gặp Phillips.
Yêu cầu đến ăn sáng với Thuần ngày hôm sau. [Xem 24/8/1963]
Thứ Bảy, 24/8/1963:
* SÀI GÒN, 8G00: 3000 sinh viên các phân khoa họp tại trường Luật để nghe Vũ Văn Mẫu nói chuyện với tư cách mầt giáo sư.
Hô hào sinh viên tranh đấu bất bạo động. Có Vũ Quốc Thúc và Nguyễn Văn Bông xuất hiện. Hẹn sẽ gặp lại vào ngày hôm sau. Nhưng từ ngày này, bị giam lỏng tại gia. (PTT/ 1CH, HS 8513; Nhân 1964a:39) [Xem 26/8/1963]
- Phillips đến nhà Thuần ăn sáng.
Thuần nói vợ chồng Nhu phải ra đi. Theo Thuần, ngày 23/8, Diệm đã viết thư cho Lệ Xuân, yêu cầu từ nay đừng tuyên bố gì nữa. Cũng đã cho lệnh Trần Tử Oai và Tổng Giám Đốc Thông tin biết lệnh này. Thuần nghĩ Mỹ đừng lo ngại việc mở cửa cho CS với cái giá phải yểm trợ một chính phủ có Nhu. Nếu Mỹ cả quyết, các Tướng lãnh sẽ hành động. (III, Tài liệu 273)
- 23G00: Lodge gửi công điện báo cáo về những Tướng lãnh muốn xin yểm trợ làm đảo chính.
Tuy nhiên, theo Lodge, thực trạng Sài-gòn cho thấy một âm mưu đảo chính chẳng khác gì “viên đạn bắn trong đêm.”
- Harkins gặp Đôn.
Theo Đôn, nên tiếp tục yểm trợ Diệm. Tăng cường thêm một số Tướng lãnh vào chính phủ để dạy Diệm cách ủy quyền cho các Bộ trưởng. Big Minh sẽ nắm Nội Vụ, Trần Tử Oai, Thông tin; một Tướng khác nắm Bộ Quốc Phòng; Thuần giữ chức Bộ trưởng Phủ Tổng thống. (FRUS, 1961-1963, III, Tài liệu 283)
* HUẾ: Nguyễn Mâu sử dụng TNCH xét giấy người khả nghi. (HS 8530)
* OAT-SHINH-TÂN: XLTV Ngoại trưởng George W. Ball chỉ thị cho Lodge:
Phải áp lực cho vợ chồng Nhu ra đi; nếu Diệm không đồng ý, sẽ phải tái xét lại vấn đề ủng hộ Diệm. Lodge cũng được quyền tuyên bố với các Tướng đang âm mưu đảo chính là Mỹ sẽ tuyên bố cắt quân viện và kinh viện để chứng tỏ việc ngưng yểm trợ Diệm. Ngoài ra, Lodge được quyền cho VOA cải chính rằng quân đội không dính líu gì đến cuộc tấn công các chùa chiền. (CĐ số 243; FRUS, 1961-1963, III, Tài liệu 281).
TT Kennedy, Bộ trưởng Quốc Phòng McNamara, Ngoại trưởng Rusk và Giám đốc CIA John McCone đều không có mặt tại Washington DC.
* NEW YORK: Herald Tribune đi bài của Higgins.
Diệm tuyên bố phải loại trừ bọn phá hoại, không đàn áp Phật Giáo, tin tưởng ở quân đội. Về Trần Văn Chương, theo Diệm, bị cách chức ngày 21/8 trước khi xn từ chức “vì khiêu khích và huênh hoang.” (HS 8511)
Chủ Nhật, 25/8/1963:
* SÀI GÒN: Hàng ngàn sinh viên biểu tình trước chợ Bến Thành, Sở thú, bến Bạch Đằng v.. v...
Một nữ học sinh tên Quách Thị Trang bị bắn trọng thương. Sau đó, chết trong Tổng Y viện Cộng Hoà. 1313 sinh viên, học sinh bị bắt (có 61 nữ sinh). 1100 người bị đưa lên Trung tâm Huấn luyện Quang Trung. (BTTM, Bản tin số 189/TTM/2/5/M, ngày 25/8/1963; HS 8527)
Kể từ ngày này, mật vụ bắt đầu tìm bắt các học sinh, sinh viên nhất là những người tham gia cuộc đưa đám Nhất Linh. Số người bị bắt chia làm 3 loại:
Loại A: Từng có thành tích chống chính quyền, như tham gia cuộc đảo chính 11/11/1960, hay các tổ chức đối lập. Bị giam tại trại P 42 trong Sở Thú.
Loại B: Từing tham gia cuộc tranh đấu của Phật Giáo, hoặc tham gia các đảng phái. Bị giam trong trại Lê Văn Duyệt.
Loại C: Những người ham vui, tham dự biểu tình. Bị giam trong Tổng Nha CS-CA đường Võ Tánh. (Phiếu trình số 077 QP/CTTL/CTĐB/K ngày 21/2/1964, Nguyễn Văn Chuân gửi Trung tướng CT/HĐQNCM; PThT, HS 29383)
- Nhu gặp Mieczylslaw Maneli, Trưởng đoàn Poland trong Ủy Ban Quốc Tế Kiểm Soát Đình Chiến, lần thứ nhất.
Tại buổi tiếp tân của Ngoại trưởng Trương Công Cừu để đón tiếp Henri Cabot Lodge và ra mắt ngoại giao đoàn. (Maneli 1971:137-139).
Từ mùa Xuân 1963, nhiều nhân vật trong giới ngoại giao đã yêu cầu Maneli gặp Nhu. Trong số này có Đại sứ Pháp Roger Lalouette, Đại sứ India Ram Goburdhun, Đại sứ Italia Giovanni Orlandi và Khâm Mạng Vatican Salvadore d'Asta. Họ cho biết đã nói với Nhu về Maneli, và Nhu ngỏ ý muốn gặp. Ngay sau buổi gặp sơ khởi này, Maneli vội báo cáo về Warsaw, đồng thời thông báo với Đại sứ Liên Sô Tovmassian ở Hà-nội và Hà Văn Lâu. Lâu và Đại sứ Liên Sô tán thành. [Xem 6/9/1963]
- Lodge triệu tập một phiên họp đặc biệt với Tướng Harkins và John H. Richardson, trưởng lưới CIA ở Sài-gòn.
Sau đó, điện về Washington, đề nghị xúc tiến việc đảo chính; cho các Tướng lãnh biết là Mỹ chỉ muốn loại Nhu, vẫn giữ Diệm; nhưng về Diệm, tùy thuộc ở quyết định của họ. (III, tài liệu 285) Washington đồng ý. (III: tài liệu 286)
- 13G30: Nguyễn Khánh, Tư lệnh Vùng II, yêu cầu được gặp một nhân viên CIA.
Khánh minh định không yểm trợ Nhu. Theo Khánh, các tướng lãnh đã chán nhận lệnh của họ Ngô. Muốn biết Mỹ có yểm trợ các Tướng lãnh hay chăng. Nếu các nhà chính trị, trong trường hợp bị cắt viện trợ, muốn ngả theo Cộng sản hay chủ trương trung lập, quân đội sẽ nổi dậy. Theo Khánh, chắc chắn Trần Thiện Khiêm sẽ theo Khánh. (III, tài liệu 284)
* Huế: Biểu tình chống và “lên án bọn lưu manh phản động đội lốt tôn giáo âm mưu phá rối an ninh công cộng.”
50,000 người tham dự trước bến Phú Văn Lâu. Lên án bọn phản loạn đội lốt tôn giáo. (CĐ ngày 29/8/1963, Thừa Thiên gửi BNV; HS 8530) Tài liệu Việt Tấn Xã tăng lên 80,000 người “lên án bọn người lợi dụng tôn giáo để đầu cơ chính trị.” (HS 8511)
Thích Trí Hữu, TTK/PGTP, bị bắt cùng hai người tháp tùng. (CĐ ngày 29/8/1963, Thừa Thiên gửi BNV; HS 8530)
Thứ Hai, 26/8/1963:
* Sài Gòn: Lodge và Harkins cùng Richardson lại họp mật.
Quyết định Harkins tạm thời không tiếp xúc với các Tướng lãnh, để Conein và một nhân viên CIA khác lo việc liên lạc. Nhóm Đôn-Minh sẽ được lưu ý là Mỹ không nhúng tay vào việc đảo chính; và khuyến cáo Đôn nên tránh đổ máu, hoặc giảm thiểu đổ máu tối đa.
- Trên đường ra phi trường, để qua India hành hương, Vũ Văn Mẫu bị bắt giữ tại trại Lê Văn Duyệt nhiều giờ.
Đích thân Tôn Thất Đính chặn đường ra phi trường tịch thu thông hành ngoại giao của Mẫu. (Nhân 1964a:39) [Xem 29/8/1963]
- 11G00: Lodge trình ủy nhiệm thư.
- 17G00-19G10: Lodge gặp Diệm.
Trao cho Diệm thư đề ngày 16/8/1963, mang theo khi Lodge rời Oat-shinh-tân ngày 15/8. Theo Lodge, Lodge bảo thẳng Diệm rằng tại Massachusetts người ta nghĩ Lệ Xuân là Quốc trưởng VNCH, và dân chúng đọc những bài báo mà Lệ Xuân gọi những vụ tự thiêu là nướng thịt sư. Diệm trả lời rằng đã nói với Lệ Xuân vài lần, kể cả chuyện đe sẽ lấy vợ, nhưng Lệ Xuân cho rằng có quyền phát biểu ý kiến như một Dân biểu. Khi Lodge nêu vấn đề phóng thích những người bị bắt, Diệm nói đã thả gần hết. Để chứng tỏ Phật tử là thiểu số trong nước, Diệm trưng dẫn một tài liệu do chùa Xá Lợi xuất bản; theo đó, tại Việt nam chỉ có hơn 1 triệu tăng ni, Phật tử, và khoảng 2 triệu người liên hệ. Trước khi cáo từ, Diệm nhắc nhở Lodge là Mỹ kiều phải biết giữ trật tự. (FRUS, 1961-1963, III, Tài liệu 292, 296)
* Pleiku: Nhân viên CIA báo cáo:
Khánh cho biết chưa thể hành động ngay lúc này. Đợi khi Nhu bắt đầu nghiêng về phía CSBV, sẽ ra tay. Đồng ý Nhu phải ra đi. Muốn biết có được che chở để xuất ngoại nếu không thành công?
Theo nhân viên CIA, Khánh có vẻ bất ngờ. Nói sẽ về Sài-gòn trong ngày. Cho số điện thoại của Khiêm, 30012.
* Oat-shinh-tân: Đài VOA phát thanh bản tin vào lúc 8 giờ sáng địa phương khẳng định không phải quân đội VNCH tấn công chùa chiền.
Ngoài ra còn đi bài bình luận cho biết viện trợ Mỹ có thể bị cắt. Lodge không hài lòng về bản tin này. (III, tài liệu 287)
[Bài phát thanh này khiến Nhu tin rằng Lodge quyết định loại bỏ Nhu khỏi quyền lực, nhưng vẫn giữ Diệm. Nhu cho lệnh bắt giữ tất cả những người chống đối; III:637n2]
- 12G00: Phiên họp đặc biệt tại Bạch Cung về Việt Nam.
Nguyên tại Camp David, sau khi được thông báo về công điện ngày Thứ Bảy của Ball, Kennedy triệu tập một phiên họp HĐANQG này. Kennedy hỏi có ai chống lại công điện của Ball ngày 24/8 hay chăng. Không ai lên tiếng. (Colby 1989:138)
Thứ Ba, 27/8/1963:
* Sài-Gòn: Lodge gặp Nhu.
Nhu yêu cầu Mỹ phải ngưng những lời tuyên bố làm tổn hại quốc thể VNCH. Người Mỹ nói quá nhiều, trong khi tại Việt Nam người ta nói quá ít.
Về việc lời tuyên bố của Lệ Xuân trên báo Life, Nhu trả lời vợ mình là một Dân biểu, có quyền tự do phát biểu ý kiến.
Nhu tuyên bố đã cho chỉnh đốn lại tình hình trước ngày Lodge tới Sài-gòn, dự trù vào ngày 26/8. Nhờ vậy, không còn cuộc tự thiêu nào.
- 14G50: Conein tiếp xúc với Trần Thiện Khiêm tại văn phòng Tham Mưu trưởng Liên Quân.
Khiêm cho Conein biết nhóm đảo chính gồm có Minh, Kim, Nguyễn Ngọc Lễ và Khiêm. Đôn cũng trong nhóm, nhưng ở vị thế không thể công khai ra mặt. Hai người cần bị trung lập là Huỳnh Văn Cao và Tôn Thất Đính. Trung tá Lê Quang Tung và LLĐB cần bị “diệt” ngay khi đảo chính khởi đầu. Nguyễn Ngọc Thơ biết về cuộc đảo chính và ủng hộ. Tướng Big Minh yêu cầu nhân viên CIA đừng tiếp xúc. Khiêm cũng vậy. Khánh mới vào Sài-gòn ngày 26/8, gặp Khiêm, và ủng hộ đảo chính. (III, tài liệu 299)
Trong khi đó, các đơn vị ở Sài-gòn và miền Tây còn ủng hộ Diệm.
- Spera, một nhân viên CIA, gặp Nguyễn Khánh, Tư lệnh Quân Đoàn II.
- Đại sứ Lodge ngả về phía đảo chính.
Trong khi Harkins cho rằng đảo chính chưa hẳn đã có lợi, và các Tướng lãnh sẽ chỉ làm đảo chính nếu có sự chấp thuận của Mỹ. Chánh sở CIA Richardson thì yểm trợ ý kiến của Lodge.
- Đính họp báo về việc đánh phá các chùa trên toàn quốc.
Được Nhu chỉ định là Tư lệnh chiến dịch này, Đính tự hào đã cứu miền Nam khỏi họa Cộng Sản, Phật giáo, và “bọn phiêu lưu ngoại quốc [foreign adventurers]” đang muốn lật đổ chính phủ. Bị báo chí chất vấn và hạ nhục. (Gravel, II:265)
Ngày 4/11/1963, Đính tiết lộ là đã nhận lệnh của Dinh Gia Long để tuyên bố “bọn phiêu lưu ngoại quốc” đang muốn lật đổ chính phủ. (NYT, 5/11/1963)
Sau này, Đính lập lại lời biện hộ trên, trút trách nhiệm cho Nhu. (Đính 1998, tr. 418-420)
* Phnom Penh: Norodom Sihanouk đoạn giao với VNCH.
Từ ngày 23/8, chính phủ Miên đã phản đối việc đàn áp Phật Giáo. Ngày24/8, Sihanouk gửi điện văn cho U Thant, Tổng thư ký LHQ, yêu cầu can thiệp. (Nhân 1964a:41)
* Oat-shinh-tân: HĐ/ANQG Mỹ tái nhóm.
Cựu Đại sứ Nolting, đang ở Oat-shinh-tân chờ nhiệm sở mới, được tham dự. Nolting nghĩ rằng Diệm nhất định không chịu xa Nhu; và tỏ ý nghi ngờ khả năng của các Tướng lãnh trong việc cai trị.
Các cố vấn Ngoại Giao và Bạch Cung–Rusk, Harriman, Hilsman và Forrestal–đồng ý cho phép đảo chính; trong khi viên chức Bộ Quốc Phòng và CIA–McNamara, Taylor, và McCone–chống lại, muốn cho Diệm một cơ hội nữa. (Colby 1989:138-9)
Kennedy không có quyết định dứt khoát, muốn ủy cho Lodge quyết định.
Cùng ngày, Oat-shinh-tân yêu cầu Lodge báo cáo thêm chi tiết về kế hoạch đảo chính, và dự đoán hậu quả nếu cuộc đảo chính bị đình hoãn.
- Lansdale gặp vợ chồng cựu Đại sứ Chương.
Cả hai khẳng định Diệm và Nhu phải ra đi. Nếu Mỹ chỉ mong mỏi thay đổi chính sách, dân chúng sẽ quay sang chống Mỹ.
Chương không tán thành việc cử Bửu Hội làm Thủ tướng.
Vợ Chương yêu cầu Lansdale phải qua Sài-gòn, khuyên họ rời nước, để tránh cái chết. [You must go to Saigon fast and tell Diem and the Nhu’s to leave the country now. The people hate them and they shouldn’t stay for the people to kill them. They will surely be killed if they stay, and nobody at the Palace now is telling them how the people really feel. They are cut off from reality. Why do they need power, after nine years of it, if the family is killed? The US told Synman Rhee to leave. Why not Diem and Nhu?; III:666)]
Chương đang ở toà Đại sứ VNCH, chờ bàn giao cho Đỗ Vạn Lý. (III:665-666)
Thứ Tư, 28/8/1963:
* Hà Nội: Hồ Chí Minh cực lực đả kích Diệm.
Theo Hồ, “Tội ác của chúng trời đất không thể dung.” Chẳng hiểu muốn cứu vãn Diệm-Nhu, hay có một ý định nào khác.
* Sài Gòn: Diệm tiếp Ủy Ban Liên Hiệp Bảo Vệ Phật Giáo Thuần Túy.
Chủ tịch: Thiện Hòa, chùa Ấn Quang; Nhật Minh, Phó CT (Tăng già Miền Tây); Thiện Đạo, Cố vấn (Tăng Già Long Xuyên); Thiện Hạnh, TTK; Thiện Lâm, Cố vấn; Đại Đức Từ Thông và Thiện Giải, Thủ quĩ. (HS 8511)
- Lodge gặp Thơ.
- Diệm tiếp Kattenburg.
Diệm có vẻ lo lắng. Diệm ra sức biện minh việc đàn áp Phật giáo. Trước khi từ biệt, Diệm nói: “Cố giúp chúng tôi.” Kattenburg trả lời: “Xin giúp chúng tôi nữa.”
- Harkins cho rằng không nên làm đảo chính vội.
* Oat-shinh-tân: Kennedy cho lệnh Lodge đánh giá lại việc nên đảo chính hay chăng.
- Taylor cũng yêu cầu Harkins tái xét lại quan điểm về việc đảo chính.
Thứ Năm, 29/8/1963:
* Sài Gòn: Nhân viên Toà Đại sứ Mỹ gặp Dương Văn Minh.
“Big” Minh muốn được bảo đảm là Mỹ không bán các người chủ mưu cho Nhu; và bằng chứng bảo đảm nhất là tuyên bố cắt viện trợ kinh tế cho chế độ Diệm. (Gravel II:212)
- Vũ Văn Mẫu rời Sài Gòn qua India hành hương.
Cùng đáp chuyến máy bay này có Bửu Hội, trên đường qua New York bênh vực chính sách Phật Giáo của Diệm. (Nhân 1964a:39)
- Phong trào Phụ Nữ Liên Đới ra Quyết Định:
Tình thế hiện tại do một nhóm phản loạn gây ra với sự trợ giúp của Cộng Sản, và tay sai ngoại bang.
Triệt để phản đối âm mưu chia rẽ đe hèn của bọn Phong, Thực, Côầng.
Mãnh liệt đả đảo bọn Việt Gian bán nước đã dám làm nhục tín ngưỡng và hàng ngũ trí thức Việt Nam bằng cách bắt tay với kẻ thù dân tộc để gây loạn trong nước dưới những chiêu bài xảo trá của tín ngưỡng và tri thức. (Phiếu gửi ngày 6/9/1963 của Tôn Thất Thiện, HS 8511)
- Tôn Thất Đính lại họp báo về cuộc hành quân lục soát chùa chiền.
Công bố tài liệu chứng tỏ Phật Giáo và sinh viên có liên lạc với Việt Cộng. Trong phần hỏi đáp, tuyên bố có 825 người bị bắt ở Sài Gòn (353 sư, 233 ni, 106 Phật tử, 163 học sinh). Ngoài ra, bắt giữ 1388 người trong cuộc biểu tình ngày 21/8/1963.
Cải chính không hề có ai bắt giữ Vũ Văn Mẫu. Chối không hề có 13 sư của chùa Xá Lợi đang điều trị tại bệnh viện. (HS 8511)
* Paris: De Gaulle đưa ra đề nghị hai miền Bắc và Nam Việt Nam tham dự một hội nghị hoà bình, thống nhất, và trung lập hoá miền Nam. (CLV, SV, 91:156; Le Figaro [Paris), 30/8/1963)
* OAT SHINH TÂN: HĐ/ANQG Mỹ họp, đồng ý cho các Tướng VN làm đảo chính.
Tướng Harkins được lệnh tiếp xúc những người muốn đảo chính để họ khỏi nghi ngờ, và nhấn mạnh Mỹ muốn loại bỏ vợ chồng Nhu, nhưng không đề cập gì đến số phận Diệm. Đại sứ Lodge cũng được quyền tuyên bố cắt viện trợ kinh tế cho Diệm bất cứ lúc nào.
* Bắc Kinh: Mao Trạch Đông gặp phái đoàn đại diện MT/GPMN.
Thứ Sáu, 30/8/1963:
* Sài Gòn: Trung tá Phạm Ngọc Thảo báo cáo với cơ quan CIA tại Sài-gòn (CAS) về những tin tức khai thác được từ Trần Thiện Khiêm trong buổi tối 29/8/1963.
Khiêm tuyên bố các Tướng có quá nhiều thứ để mất nếu làm đảo chính;
Họ ủng hộ chính phủ lâm thời của Nguyễn Ngọc Thơ để duy trì tình trạng hợp hiến của chế độ;
Hai tướng Khiêm và Khánh đồng ý yểm trợ Tướng Minh nếu hai anh em Diệm-Nhu bị giết. Họ sẽ chỉ yểm trợ Thơ nếu Nhu sống sót trong cuộc đảo chính để chống lại Nhu.
Lần đầu tiên các Tướng bày tỏ sự chống đối Nhu.
Nếu cuộc đảo chính thành công ở giai đoạn đầu–tức nếu Ngô Đình Diệm bị giết–họ sẽ ủng hộ phe đảo chính. Khánh và Khiêm hứa sẽ tìm cách chỉ thị cho các đơn vị chống đảo chính bị lạc đường. Thảo nói với các Tướng là cần đưa một số đơn vị vào Sài-gòn, và điều động một số đơn vị khác ra ngoài, như LLĐB của Lê Quang Tung.
Thảo nói có thể tin tưởng vào 3 tiểu đoàn, và có thể lên tới 5 tiểu đoàn. Lực lượng này đủ sức duy trì tình thế từ 3 tới 4 tiếng đồng hồ, trong khi chờ đợi các Tướng nhập cuộc.
Thảo muốn làm đảo chính trong vòng 1 tháng, hoặc sớm hơn.
Theo Thảo, những nhân viên sau đây có thể được mời tham gia chính phủ: Vũ Văn Mẫu, Trần Văn Chương, Trần Lê Quang, Vũ Văn Thái, Huỳnh Văn Lang, Nguyễn Hữu Châu. Thảo cũng đang liên lạc với các lãnh tụ Đại Việt.
Thảo nói muốn cầm đầu ngành An ninh quân đội. (FRUS, 1961-1963, IV, tài liệu 22)
Thảo hiện là Thanh tra Ấp Chiến lược tại Phủ Tổng thống. Từ vài ngày qua, CIA đã được báo cáo về âm mưu đảo chính của Thảo cùng Trần Kim Tuyến và Huỳnh Văn Lang. (Ibid.) [Xem 24/10/1963]
- Lodge đến thăm Đại sứ Lalouette.
Theo Lodge, Lalouette đã ở Sài gòn 5 năm. Thông minh và được tiếng thân thiện với Mỹ.
Diem has a steadfastness and determination which is rare in Asia and is valuable. In many ways he is the best Chief of State in Southeast Asia. His weaknesse is that he is not a political leader, cannot make speechs, cultivate the press, etc.
He is much better off with Nhu than without him. Nhu is efficient and intelligent. The war against the Viet Cong can be won with Diem administration in office.
The present situation is largely the work of the press, helped greatly by Vietnamese ineptness. In the days of French administration, suicides of Buddhists were very common and had no effect whatsoever on the population. They created much more excitement abroad than they do in Vietnam.
Things are now quieting down. Buddhists are being released. Decree Law No. 10 will be repealed. The pagodas will be repaired at government expense; a ceremony is planned to be held at the Xa Loi Pagoda.
Madame Nhu will soon go away for several months on a trip to India and the United States.
He asked what could be done to please the US? I said: Get rid of the Nhus. He said: This is impossible, but it might be possible to bring in someones with titles of Prime MInister and reduce Nhu’s role.( IV:58)
In a year or two the guerrilla danger might be ended. The Viet Cong are very discouraged and morale is very low in North Vietnam, concerning which he said he was well informed inasmuch as the French have a mission there. When the guerrilla war is ended, it might be for the South Vietnamese, who would be stronger than the North Vietnamese, to propose trading some of their rice for North Vietnamese coal. This might lead towards a unified Vietnam with South Vietnam the dominant element. But all of this was remote.
When I left, he said: Let me says two things–first, try to calm American opinion and, second, no coups.( IV:59)(CĐ 384, Saigon, 30/8/1963, Lodge gửi Rusk; FRUS, 1961-1963, IV:58-59)
On August 31, Lodge added: “I am reliably informed that French Ambassador Lalouette was with Nhu for four hours on August 20 when the attack on the pagodas took place. I am also advised by a dependable source that he wants the US government out of Vietnam so that the French can become the intermediary between North and South Vietnam. On Friday [August 30, he gave a lunch at which were present the Papal Delegate and the Italian and Australian Ambassadors. After the Australian had gone, Lalouette said: “We must save the family,” as though the family were the first consideration.( IV:67)
I have good reason to believe that the Holy See would be willing to intervene with General de Gaulle. I understand that the Papal Delegate told Diem that he had betrayed his church and the country. I an reliably advised that Nhu is in a highly volatile state of mind and that some sort of gesture through Nhu to North Vietnam is not impossible.( IV:68)(CĐ 391, 31/8/1963, Lodge to Rusk; IV: Document 34)
- Tướng Khiêm quá bận rộn không thể gặp nhân viên CIA.
* Paris: Ký giả Gérard Marin của báo Le Figaro loan tin Nhu, “cerveau politique du régime diemiste” [bộ óc chính trị của chế độ Diệm] có vẻ ổn định tình thế.
* Vatican: Paul VI gửi thông điệp cho nhân dân Việt Nam.
“Rất ưu phiền về việc khủng hoảng tôn giáo ở Việt Nam.”
Thứ Bảy, 31/8/1963:
* Sài Gòn: Harkins gặp Khiêm.
Khiêm thông báo Minh đã hoãn cuộc đảo chính dự trù vào ngày hôm sau, 1/9/1963. Một trong những lý do chính là chưa thuyết phục được Thiếu tướng Đính, Tư lệnh QĐ III kiêm Tổng trấn Sài-gòn. Nỗ lực thuyết phục Đính đã bắt đầu sau ngày họp báo 27/8 của Đính. Phe đảo chính dùng kế khích tướng, dèm pha là Đính đã bị Nhu lừa, và chính phủ Diệm phải chịu ơn Đính mới đúng. Rồi xúi Đính vào gặp Diệm, yêu cầu Diệm phong mình làm Bộ trưởng Nội Vụ. Diệm giận dữ từ chối, bắt Đính lên Đà Lạt “nghỉ phép.” Lợi dụng cơ hội này, nhóm đảo chính thuyết phục Đính ngả theo phe đảo chính. Tuy nhiên, Đính chưa có quyết định dứt khoát.( Gravel, II:265). [Xem 27/10/1963]
- Lodge báo cáo kế hoạch đảo chính phải gác lại vì các Tướng lãnh có tinh thần hay tổ chức để thực hiện đảo chính.
Lodge cũng thêm rằng có tin Nhu đang bí mật tiếp xúc với Cộng Sản qua trung gian hai đại sứ Pháp và Poland [Ba Lan], vì hai chính phủ này muốn một giải pháp trung lập giữa Bắc và Nam Việt Nam.
- Trần Văn Khiêm, em Lệ Xuân, được ký giả người Úc, Denis Warner, phỏng vấn.
Khiêm cho Warner coi một danh sách các viên chức mà Khiêm định ám sát. Theo CIA, Chương, cha Khiêm và Lệ Xuân, coi Khiêm như “bất lực, tham nhũng và hèn nhát.” Ngày 11/8, Thuần báo cáo với Nolting là Lệ Xuân giao cho Khiêm tổ chức một lực lượng Mật vụ riêng; nhưng Nhu phủ nhận. (FRUS, 1961-1963, IV:Tài liệu 68)
* Huế: Chùa Từ Đàm được giải tỏa.
Thiếu Tá Nguyễn Mâu cũng phóng thích Thượng tọa Thiện Hỷ (Trần Phúc) về chùa Từ Đàm, Diệu Hoằng (Nguyễn Lộc) về chùa Diệu Đế, Thanh Trí (Hồ Văn Liễu) về chùa Báo Quốc. (PTT/1CH, HS 8501)
* OAT SHINH TÂN: HĐ/ANQG Mỹ họp về Việt Nam.
Paul M. Kattenburg, Trưởng Toán Đặc Nhiệm Việt Nam, đề nghị nên giải kết với Nam Việt Nam; trong khi người khác đề nghị phải nối lại liên lạc với Diệm. Không có quyết định rõ ràng nào.
Chủ Nhật, 1/9/1963:
* Sài Gòn: Trí Quang viết thư cho Lodge.
Xin được ra ngoại quốc. Ngày 9/9, BNG Mỹ đồng ý, nhưng muốn biết sẽ đi đâu, lúc nào. Tám ngày sau, 17/9, Lodge đề nghị cứ giữ Trí Quang ở tòa Đại sứ Sài-gòn. Nếu Diệm đổ, Trí Quang có thể dùng được. Nếu Diệm còn cầm quyền, sẽ di tản khỏi Việt Nam.( FRUS, 1961-1963, IV:Tài liệu 75)