Ngô Thế Vinh bên dập Mạn Loan
DẪN NHẬP:
Vậy mà đã 54 năm kể từ ngày
Liên Hiệp Quốc khai sinh Ủy Ban Sông Mekong [1957] và cũng đã 16 năm kể từ ngày
thành lập Ủy Hội Sông Mekong[1995]. Trung Quốc đã và đang tiếp tục xây những
con đập thủy điện khổng lồ chắn ngang dòng chính thượng nguồn sông Mekong, Thái
Lan có kế hoạch chuyển dòng lấy nước từ sông Mekong, và nay lại có thêm dự án
12 con đập hạ lưu.
Đến nay 2011, Trung Quốc đã
hoàn tất 4 trong số 14 dự án đập Vân Nam. Con đập thứ 5 Nọa Trác Độ /
Nuozhado lớn nhất cũng đang được tiến hành xây cất cùng với con đập thứ 6 Công
Quả Kiều / Gongguoqio. Sau con đập Tiểu Loan, chỉ trong vòng 2 năm nữa, , khi
con đập Nọa Trác Độ khổng lồ hoàn tất, có thể nói về tổng thể Trung Quốc đã
hoàn tất kế hoạch chuỗi đập bậc thềm Vân Nam và làm chủ dòng sông Mekong.
Không có dấu hiệu các dự án
xây đập thủy điện trên suốt dọc chiều dài
sông Mekong sẽ chậm lại. Tuy chỉ với 4 con đập
Vân Nam, các quốc gia hạ nguồn đã bắt đầu chịu những hậu quả “nhãn tiền”: những
cơn lũ bất thường trong Mùa Mưa, nhiều khúc sông cạn dòng trong Mùa Khô và nạn
nhiễm mặn trầm trọng hơn nơi Đồng Bằng Sông Cửu Long. Ngót 70 triệu cư dân
trong Lưu vực Sông Mekong và gần 20 triệu dân vùng ĐBSCL đang và sẽ phải làm gì
để thích nghi và sống còn?
Ủy Hội Sông Mekong / MRC đã
chứng tỏ vô hiệu và không có một nghiên cứu cụ thể nào về các biến đổi hạ nguồn
do tác động từ các con đập Vân Nam.
Các quốc gia Mekong không thể trông chờ các hoạt động thiếu hiệu quả của MRC
lâu hơn nữa, mà phải tự cứu mình.
Đó là nội dung bài viết của
nhà văn Ngô Thế Vinh, tác giả cuốn Mekong Dòng
Sông Nghẽn Mạch .
*
GIẤC MỘNG LỚN KHÔNG THÀNH
Rất sớm từ thập niên 40 thế kỷ
trước, các nhà xây đập Mỹ đã quan tâm tới tiềm năng thủy điện của con sông Mekong. Năm 1957, giữa thời kỳ chiến tranh lạnh, với bảo
trợ của Liên Hiệp Quốc, một Ủy Ban Sông Mekong [Mekong River Committee] được
thành lập bao gồm 4 nước Thái Lan, Lào, Cam Bốt và Nam Việt Nam với một văn
phòng thường trực đặt tại Bangkok. Khi soạn thảo kế hoạch phát triển sông
Mekong, Liên Hiệp Quốc đã chia Lưu Vực Lớn sông Mekong [GMS, Greater Mekong
Subregion] thành hai tiểu lưu vực cách nhau bởi khu Tam Giác Vàng:
Lưu Vực Trên (Upper Basin)
thuộc Vân Nam Trung Quốc.
Lưu Vực Dưới (Lower Basin)
thuộc 4 quốc gia hạ nguồn.
Kế hoạch phát triển Lưu Vực Dưới
sông Mekong của Liên Hiệp Quốc như một “Giấc Mộng Lớn” đầy tham vọng, nhằm cải
thiện cuộc sống cho toàn thể cư dân sống trong vùng hạ lưu.
[ Cho dù có một nửa chiều dài
sông Mekong chảy qua Vân Nam
nhưng Trung Quốc lúc đó còn là một quốc gia khép kín và ít được nhắc tới.]
Nhưng rồi, Chiến Tranh
Việt Nam đã lan rộng ra cả ba nước Đông Dương qua hơn ba thập niên, nên kế
hoạch xây các đập thủy điện lớn như Pa Mong, Sambor, Khemmerat trên dòng chính
sông Mekong vùng hạ lưu, và các chương trình khai thác khác đã phải gián đoạn,
khiến cho con sông Mekong còn giữ được sự nguyên vẹn thêm một thời gian nữa.
VẪN CÒN NHỮNG CÁNH ĐỒNG CHẾT
Chiến tranh Việt Nam
chấm dứt năm 1975, nhưng vẫn còn một cuộc chiến diệt chủng diễn ra trên Xứ Chùa
Tháp. Không có Cam Bốt, một Ủy Ban Mekong Lâm Thời [Mekong Interim Committee]
được thành lập [1978], với hoạt động hạn chế. Cũng trong thời gian này, Thái
Lan có kế hoạch chuyển dòng sông Mekong nhằm đưa một lượng nước lớn bơm tưới
cho vùng đông bắc Thái khô hạn nhưng gặp sự chống đối của Việt Nam.
Thái Lan đi tới phủ nhận tính cách pháp lý của Ủy Ban Sông Mekong, viện lý do
là tổ chức này đã lỗi thời không còn phù hợp với những thay đổi về chánh trị,
kinh tế và xã hội trong vùng. Trong điều kiện phân hóa như vậy, Ủy Ban Mekong
Lâm Thời hầu như bị tê liệt.
TỪ ỦY BAN 1957 TỚI ỦY HỘI SÔNG MEKONG
1995
Bước vào thời bình, con sông Mekong đã trở thành mục tiêu khai
thác của 6 quốc gia trong toàn Lưu Vực Lớn Sông Mekong [GMS, còn được gọi là
Tiểu Vùng Sông Mekong Mở Rộng]. Cùng là những quốc gia ven sông nhưng mỗi nước
lại có những ưu tiên phát triển khác nhau với những quyền lợi đôi khi mâu
thuẫn. Do đó, phục hồi một tổ chức điều hợp liên quốc gia tương tự như Ủy Ban
Sông Mekong trước đây là cần thiết. Ngày 05 tháng 04 năm 1995, chỉ có 4
nước hội viên gốc thuộc Lưu Vực Dưới của Ủy Ban Sông Mekong đã họp tại Chiang
Rai, bắc Thái, để cùng ký kết một “Hiệp Ước Hợp Tác Phát Triển Bền Vững Hạ
Lưu Sông Mekong”
Ủy Hội Sông Mekong gồm 3 cơ cấu:
[1] Hội Đồng Đại Diện [cấp bộ trưởng], [2] Ủy Ban Hỗn Hợp, [3] Văn
Phòng Thường Trực. Nay có văn phòng đặt tại Vạn Tượng. Khác với tham vọng chiến
lược ban đầu của Ủy Ban Sông Mekong, mục tiêu của Ủy Hội Sông Mekong có phần
khiêm tốn và thu hẹp hơn bao gồm (3):
và đổi sang một tên mới là Ủy Hội Sông Mekong [Mekong
River Commission] với một thay đổi cơ bản trong Hiệp Ước mới này – thay vì như
trước đây, mỗi hội viên trong Ủy Ban Sông Mekong có quyền phủ quyết bất cứ một
dự án nào bị coi là có ảnh hưởng tác hại tới dòng chính sông Mekong – thì nay,
theo nội quy mới không một một quốc gia nào có quyền như vậy.
_ Ba Chương Trình Nòng Cốt [core
programmes]: (a) Chương Trình Sử Dụng Nước, (b) Chương Trình Phát Triển Lưu
Vực, (c) Chương Trình Môi Trường.
_ Năm Chương Trình Khu Vực [5
sector]: 1/ Canh Nông, 2/ Thủy Lâm, 3/ Ngư nghiệp, 4/ Giao Thông và 5/ Du
lịch.
_ Một Chương Trình Yểm Trợ
[Capacity Building Programme]
Ủy Hội Sông Mekong được bảo trợ
bởi các tổ chức quốc tế, hội tư nhân, các viện nghiên cứu và tổ chức quốc gia.
Sau 16 năm hoạt động [1995-2011], Ủy Hội chỉ đạt được vài thành quả rất khiêm
tốn như đi tới thỏa thuận chia xẻ thông tin giữa 4 nước thành viên, thiết lập
đưa vào sử dụng “mạng lưới internet” tiên đoán lũ lụt và theo dõi dòng chảy Mùa
Khô; và ký kết được một thỏa ước [tháng 4, 2002] nhằm trao đổi rất hạn chế các
dữ kiện thủy văn với Trung Quốc v.v. Nhìn chung, thì hiệu năng và uy tín của Ủy
Hội đã không được đánh giá cao bởi chính các cơ quan bảo trợ và cũng là một
thất vọng cho các tổ chức hoạt động môi sinh.
LƯU VỰC TRÊN – LANCANG NGHẼN MẠCH
Lancang Jiang / sông Lan Thương, tên Trung Quốc của con sông
Mekong thuộc Lưu Vực Trên [Upper
Basin]. Chiến lược ngăn
sông Lan Thương để xây 14 con đập bậc thềm Vân Nam của Bắc Kinh đã có từ thập
niên 70. Trong hơn ba thập niên, Trung Quốc đã ào ạt khai thác con sông Lan
Thương, bằng cách xây các đập thủy điện khổng lồ chắn ngang dòng chính.
Tuy chỉ mới có 4 con đập hoàn tất
[Mạn Loan / Manwan 1,500 MW, Đại Chiếu Sơn / Dachaoshan 1350 MW, Cảnh Hồng /
Jinhong1,350 MW, Tiểu Loan / Xiaowan 4,200 MW] trong dự án Mười Bốn Con Đập Vân
Nam, vậy mà chưa bao giờ trong Mùa Khô, mực nước con sông Mekong lại có thể
xuống thấp đến như vậy. [Hình 1] Ở một số nơi, có những khúc sông hầu như
cạn dòng và trơ đáy. Nguồn cá và nông nghiệp đã trực tiếp bị ảnh hưởng. Không
chỉ đơn giản vì “thiếu mưa”, sự kiện sông Mekong cạn dòng năm 1993 mà không vào
Mùa Khô, trùng hợp với thời điểm Trung Quốc bắt đầu lấy nước vào con đập thủy
điện Mạn Loan ngang dòng chính sông Mekong. Để có đủ nước cho 4 đập
thủy điện đang hoạt động, Trung Quốc đã thường xuyên đóng các cửa đập khiến mực
nước sông đã xuống tới mức thấp nhất. Bắc Kinh đã không cung cấp thông tin về
chu kỳ vận hành của các con đập ấy để các quốc gia hạ lưu có thể kịp thời ứng
xử và đối phó.
Odd Bootha 38 tuổi, anh lái đò
bến Chiang Khong Bắc Thái đã phải than thở: “Nếu Trung Quốc cứ xây thêm đập thì
sông Mekong chỉ còn là một con lạch.”
Chainarong Sretthachau, giám đốc
Mạng Lưới Sông Đông Nam Á [Southeast Asia Rivers Network] cho rằng “Trung Quốc
đã có quyền lực để kiểm soát dòng sông Mekong.” (2) Do nhu cầu điện của
Trung Quốc tăng 5-6% /năm, để đáp ứng tốc độ phát triển kinh tế, với khát vọng
vô hạn về năng lượng, không có dấu hiệu nào Trung Quốc sẽ dừng bước hay chậm
lại kế hoạch khai thác nguồn thủy điện phong phú của con sông Mekong.
Nhận định về các kế hoạch khai
thác sông Mekong của Trung Quốc, Tyson Roberts thuộc Viện Nghiên Cứu Nhiệt Đới
Smithsonian [Mỹ] đã phát biểu: “Xây các đập thủy điện, khai thông thủy lộ, với
tàu bè thương mại quá tải sẽ giết chết dòng sông... Các bước khai thác của
Trung Quốc sẽ làm suy thoái hệ sinh thái, gây ô nhiễm tệ hại, khiến con sông Mekong đang chết dần.” (3) Với Cam Bốt, trái tim
Biển Hồ chỉ còn đập khi con sông Tonle Sap còn
duy trì được dòng chảy hai chiều theo mùa. Trong Mùa Mưa, sông Mekong phải đủ
nước chảy ngược vào Biển Hồ, như một “điều kiện sống còn” cho nguồn cá và vựa
lúa của người dân xứ Chùa Tháp. Nhưng chưa hề có bảo đảm nào cho một tương lai
như vậy.
Năm 2005, trước khi bay sang dự
Hội Nghị Thượng Đỉnh Côn Minh, Thủ tướng Hun Sen đã công khai lên tiếng ủng hộ
Bắc Kinh, đối với kế hoạch khai thác sông Mekong,
cho dù điều ấy đi ngược lại ý kiến quan ngại gần như báo động của các chuyên
gia bảo vệ môi sinh. [AFP, 6/29/2005]
Và chỉ mới đây thôi, tháng 11,
2010, sau Hội Nghị Thượng Đỉnh ACMECS ở Nam Vang,
ông Hun Sen lại một
lần nữa, đã bác bỏ mọi mối quan ngại về ảnh hưởng của các đập thủy điện trên
thượng nguồn đối với dòng chảy sông Mekong. Ông khẳng định chu kỳ lũ lụt
hay hạn hán mới đây là hậu quả của thay đổi khí hậu / climate change và
khí thải carbon / carbon emissions chứ chẳng liên hệ gì tới chuỗi những con đập
thủy điện của Trung Quốc. [The Phnom Penh Post, Nov 17, 2010]
Trong khi chính một học giả uy
tín Trung Quốc, giáo sư Tần Huy / Qin Hui thuộc Đại học danh tiếng Thanh Hoa /
Tsinghua Bắc Kinh cũng đã phải lên tiếng chỉ trích các ứng xử thiếu trong sáng
của Bắc Kinh về các con đập Vân Nam: “Bảo rằng chỉ có 14% lưu lượng nước từ Trung
Quốc đổ ra Biển Đông, nhưng với con đập thứ tư Tiểu Loan đã có tới 70% dung
tích các hồ chứa nằm trong lãnh thổ TQ – và dung tích ấy sẽ tăng tới 90% khi
con đập thứ năm Nọa Trác Độ hoàn tất. Và điều kỳ là là các giới chức TQ lại chỉ
có nhắc tới 3 hồ chứa nhỏ trên sông Mekong.”
(9)
Cho dù một đất nước Tây Tạng đang
khắc khoải và không có tự do, nhưng Đức Đạt Lai Lạt Ma với tầm nhìn rất xa, đã
chọn ưu tiên bảo vệ môi sinh Cao Nguyên Tây Tạng trước cả chánh trị. (8) Tây
Tạng vẫn được coi như Cực Thứ Ba / Third Pole của toàn cầu, nơi phát sinh những
con sông lớn của Châu Á.
CON ĐẬP MẸ TIỂU LOAN
Con đập vĩ đại Tiểu Loan/ Xiaowan chỉ đứng thứ hai sau con đập Tam Hợp/ Three Gorges Dam lớn nhất thế giới trên sông Dương Tử. (1)
Đây là đập thủy điện thứ tư nhưng là một trong hai con đập lớn nhất trong chuỗi 14 con đập bậc thềm Vân Nam [Mekong Cascades] của Trung Quốc trên dòng chính sông Mekong.
Đập Tiểu Loan có 4 đơn vị phát điện với công suất lên tới 4,200 MW [gần bằng tổng số công suất cả ba con đập Mạn Loan, Đại Chiếu Sơn và Cảnh Hồng]. [Hình 1]
Tiểu Loan đã là một trong hai con khủng long trên trên thượng nguồn sông Mekong, là con “đập cao nhất thế giới” 292 mét bằng chiều cao của tháp Eiffel. Hồ chứa đập Tiểu Loan như “Con Đập Mẹ / Mother Dam” có chiều dài tới 169 km, diện tích mặt hồ rộng tới 190 km2, dung lượng lên tới 15 tỉ m3 nước lấy từ con sông Mekong. Tổn phí để xây đập Tiểu Loan lên tới trên 4 tỉ $US. Đập Tiểu Loan đã bắt đầu hoạt động từ năm 2010. Tiểu Loan nằm trong chiến lược sản xuất điện của Trung Quốc, hiện nay đã dư dùng cho thủ phủ Côn Minh và các khu kỹ nghệ Vân Nam và nay đã có thể chuyển điện sang các tỉnh cận duyên miền Đông, nối xa tới Thượng Hải.
THÊM CON ĐẬP KHỔNG LỒ LỚN NHẤT
NỌA TRÁC ĐỘ
Khủng khiếp hơn cả “Con Đập Mẹ”
Tiểu Loan, con đập Nọa Trắc Độ / Nuozhadu được khởi công từ 2006, phải giải tỏa
24,000 cư dân ra khỏi khu xây đập. Hồ chứa của con đập Nọa Trác Độ, có chiều
dài 226 km, dung lượng hồ chứa lên tới 22 tỉ m3, [Tiểu Loan 15 tỉ m3]; 30 lần
lớn hơn hồ chứa con đập Tokuyama là đập thủy điện lớn nhất của Nhật Bản, với 9
đơn vị phát điện dự trù hoàn tất vào năm 2014, với tổng công xuất lên tới 5,850
MW, tương đương với hơn 5 lò máy hạt nhân lớn / 5 large nuclear reactors.
[Chinese dam projects raise alarm in Asia_ theo Asahi Shimbun, 16/08/2010]
Nọa Trác Độ tuy không cao [261.5
m] như đập Tiểu Loan [293 m] nhưng lại là “con đập lớn nhất” trên dòng chính
sông Mekong. Theo Fred Pearce, sau đập Tiểu Loan, và con đập Nọa Trác Độ hoàn
tất, sông Mekong sẽ trở thành tháp nước và nhà máy điện của Trung Quốc. [Damming
the Mekong: Major blow to an Epic
River, Yale Environment
360, 22 June 2009]
Theo Hirsch, giám đốc trung tâm
nghiên cứu sông Mekong thuộc Đại học Sydney thì:
“Hai con đập khổng lồ Tiểu Loan và Nọa Trác Độ sẽ ảnh hưởng trên suốt
dòng chảy của con sông Mekong xuống tới tận ĐBSCL của Việt Nam.”
NHỮNG TỔN THẤT KHÁC TỪ PHƯƠNG
BẮC
Không chỉ ngăn
sông xây đập, chuyển dòng lấy nước, nhưng ai cũng biết là Lưu Vực Trên Sông là
vùng động đất. Vào năm 1990, một trận động đất M6 đã xảy ra gần nơi xây đập
Tiểu Loan.
Hiroshi Hori là một chuyên gia
Nhật Bản, từng làm việc cho Liên Hiệp Quốc trong Ủy Ban Sông Mekong, là tác giả
cuốn sách The Mekong: Environment and Development [United Nations University
Press, Tokyo 2000], đã nhận định: “Lưu Vực Trên của sông Mekong là vùng động
đất, với những chuyển động địa chấn đáng kể khiến người ta có lý do để sợ rằng
động đất sẽ xảy ra khi xây những con đập.” (6) Chính các học giả và chuyên
gia môi sinh Trung Quốc cũng đã lên tiếng báo động về nguy cơ vỡ đập này. (10)
Thêm nữa, để cho những con tàu
trọng tải từ 500 tới 700 tấn chở đầy hàng hóa của Trung Quốc có thể di chuyển
từ giang cảng Tư Mao / Simao Vân Nam xuống tới Chiang Khong, Chiang Sean Thái
Lan và xa hơn nữa tới tận Luang Prabang và Vạn Tượng của Lào, và trên đường về
sẽ chở những khoáng sản và nguyên liệu đáp ứng nhu cầu phát triển kỹ nghệ của
Trung Quốc. Đã có một kế hoạch có tên là “Dự Án Cải Thiện Thủy Lộ Thượng
Nguồn Sông Mekong / Navigation Channel Improvement Project on the Upper Mekong
River” được ký kết vào tháng 04 năm 2001 giữa 4 nước Trung Quốc, Miến Điện,
Thái Lan và Lào (không có Cam Bốt và Việt Nam).
Đó là kế hoạch dùng chất nổ /
dynamite phá đá trên 21 đoạn ghềnh thác để mở rộng lòng sông Mekong từ Vân Nam xuống tới
Lào. Hàng trăm ngàn tấn đá bị chất nổ phá vỡ, được các đoàn tàu vét [backhoe]
dồn xuống những hố sâu dưới lòng sông – vốn là nơi trú ẩn có tầm quan trọng
“sống còn” đối với vô số loài cá và cũng là nơi lưới cá của cư dân địa phương
trong mùa khô.
Dự án phá ghềnh thác ngay bước
đầu đã gây ảnh hưởng nghiêm trọng trên sự cân bằng thủy học, khiến dòng nước
chảy nhanh và siết hơn, gây sụp lở bờ sông cùng phá hủy các loại hoa màu trồng
ven sông, gây tác hại tức thời trên sinh cảnh và đời sống cư dân các nước Miến
Điện, Thái Lan và Lào, chưa kể tới ảnh hưởng dây chuyền trên đời sống cư dân
hai nước ở xa dưới nguồn là Cam Bốt và Việt Nam.
LƯU VỰC
DƯỚI – THÁI LAN CHUYỂN DÒNG
Rất sớm từ đầu
thập niên 90, Thái Lan đã có hai kế hoạch táo bạo nhằm chuyển dòng lấy nước từ
con Sông Mẹ / Mae Nam Khong [tên Lào Thái của con sông Mekong]
. _ Dự án KONG-CHI-MUN: Từ 1992, Thái đã có một kế hoạch dẫn thủy lớn lao
với tổn phí lên tới 4 tỉ Mỹ kim nhằm lấy nguồn nước từ khúc sông Mekong gần Nong
Khai để chuyển về các con đập trên hai con sông Chi và sông Mun qua một hệ
thống ống dẫn / aqueduct khổng lồ dài 200 km. Nước sông Mekong sẽ được dùng cho
việc “cứu hạn” những cánh đồng lúa nằm trong lưu vực hai con sông này.(6) Dự án
KCM, hiển nhiên đe dọa nghiêm trọng trên dòng chảy sông Mekong, nên Việt Nam đã
lên tiếng phản kháng. Lào cũng bày tỏ mối quan ngại, vì kế hoạch chuyển nước sẽ
khiến con sông cạn dòng gây trở ngại giao thông. Bộ trưởng Môi sinh Cam Bốt,
tiến sĩ Mak Moreth đã báo động về hậu quả nghiêm trọng do dự án chuyển nước của
Thái Lan càng làm suy giảm dòng chảy sông Mekong
nơi hạ nguồn. (6)
_ Dự án KOK-ING-NAN: Chỉ
hai năm sau, từ 1994, Thái Lan có thêm một kế hoạch lớn thứ hai: Dự án
Kok-Ing-Nan, lấy nước từ hai phụ lưu lớn của sông Mekong
là sông Kok và sông Ing vùng Chiang Rai bắc Thái. (7) Đây là một dự án
táo bạo, tổn phí lên tới 1.5 tỉ Mỹ kim, nhằm chuyển nước từ hai phụ lưu cho
chảy qua những đường hầm / tunnels khổng lồ dài hơn 100 km vào con sông Nan
[sông Nan là một phụ lưu của sông Chao Phraya]. Lượng nước từ hai con sông Kok
và sông Ing còn được tiếp cho con đập lớn Sirikit, quanh năm thiếu nước. Nước
từ hồ chứa Sirikit không chỉ hoạt động phát điện mà còn cung cấp nước tưới cho
những cánh đồng bao la vùng châu thổ Sông Chao Phraya đang bị khô hạn, và cả
cung ứng nước cho các khu kỹ nghệ và 10 triệu cư dân sống ở thủ đô Bangkok.
Nhưng cho dù ba nước lân bang có
lên tiếng phản đối, thì Thái Lan cũng vẫn từng bước thực hiện kế hoạch của
mình.
LƯU VỰC DƯỚI – THÊM 12 CON ĐẬP
MEKONG
Các dự án đập thủy điện chắn
ngang sông Mekong vùng Hạ lưu đã có từ thời Ủy
Ban Sông Mekong. Cũng vị trí những con đập ấy đã được các cơ quan tham
vấn Canada
và Pháp tái đề xuất và Ban Thư Ký Sông Mekong ấn hành năm 1994. Nhưng rồi các
dự án ấy bị tạm gác lại vì quá tốn kém và cả do mối e ngại về tác hại rộng rãi
trên môi sinh.
Kể từ đầu năm 2006, các công ty
Thái Lan, Mã Lai và Trung Quốc, được phép tiếp tục thực hiện những cuộc khảo
sát về tính khả thi của 6 con đập sau đó tăng lên tới 11 rồi 12 con “đập dòng
chảy / run-of-river” thuộc Lưu Vực Dưới; thứ tự 11 dự án đập từ bắc xuống
nam:
1/ Đập
Pak Beng, Lào 1,320 MW; bảo trợ dự án: công ty “Trung Quốc” Datang
International Power Generation Co. và chánh phủ Lào.
2/ Đập
Luang Prabang, Lào 1,410 MW; bảo trợ bởi Petrovietnam Power Co. và chánh phủ
Lào.
3/ Đập
Xayabouri, Lào, 1.260 MW, tỉnh Xayabouri, Lào; bảo trợ bởi công ty Thái Lan
Karnchang và chánh phủ Lào.
4/ Đập
Pak Lay, Lào, 1,320 MW tỉnh Xayaburi; bảo trợ bởi công ty “Trung Quốc”
Sinohydro Co. tháng 6, 2007 để khảo sát của dự án.
5/ Đập
Xanakham, Lào, 1,000MW; bảo trợ bởi công ty “Trung Quốc” Datang
International Power Generation Co.
6/ Đập
Pak Chom, biên giới Lào Thái, 1,079 MW
7/ Đập
Ban Koum, biên giới Lào Thái, 2,230 MW, tỉnh Ubon Ratchathani; bảo trợ
bởi Italian-Thai Development Co., Ltd và Asia Corp Holdings Ltd. và chánh phủ
Lào.
8/ Đập
Lat Sua, Lào, 800 MW; bảo trợ bởi Charoen Energy and Water Asia Co. Ltd.
/Thái Lan và chánh phủ Lào.
9/ Đập
Don Sahong 360 MW, tỉnh Champasak, Lào: được bảo trợ bởi công ty Mã Lai
Mega First Berhad Co.
10/ Đập
Stung Treng, Cam Bốt, 980 MW; bảo trợ bởi chánh phủ Nga
11/ Đập
Sambor, Cam Bốt; bảo trợ bởi công ty “Trung Quốc”/ China Southern Power
Grid Co./ CSGP.
Bắc Kinh
đã sở hữu 14 con đập bậc thềm Vân Nam thuộc Lưu Vực Trên, nay lại có
mặt thêm nơi trong 4 dự án thuộc khu vực Hạ Lưu. Riêng Việt Nam do chỉ thấy lợi lộc ngắn hạn,
cũng bảo trợ cho dự án đập Luang Prabang 1,410 MW. Với chọn lựa theo “tiêu
chuẩn nước đôi ấy / double standard”, Hà Nội sẽ chẳng thể còn kêu ca được gì
trước Liên Hiệp Quốc khi nói về tác hại của chuỗi đập Mekong đối với Việt Nam.
ỦY HỘI SÔNG MEKONG
THIẾU TRÁCH NHIỆM
Do những lượng
giá ảnh hưởng về xã hội và môi sinh của từng con đập không được công khai hóa,
đã có nhiều tổ chức hoạt động môi sinh lên tiếng, nêu rõ những tác hại nghiêm
trọng và lâu dài trên hàng triệu cư dân sống bằng nguồn nước, nguồn cá của dòng
sông Mekong.
Với nhận định MRC đã rất thụ động
trước sự tái phục hoạt của các dự án đập thủy điện Hạ Lưu. Không những thế MRC
đã không có thông báo gì cho cư dân ven sông mối hiểm nguy của những con đập
ấy, và cả tránh phổ biến những tin tức bất lợi của các dự án đập. Người ta tự
hỏi về tương lai và vai trò tổ chức này có còn hũu ích gì không trong tiến
trình bảo vệ dòng Sông Mekong?
Các nhà
hoạt động môi sinh kêu gọi tinh thần trách của tổ chức liên chánh phủ này. “Ủy
Hội cần chứng tỏ là một tổ chức hữu ích cho quần chúng, chứ không phải là cho
các nhà đầu tư,” Surichai Wankaew, giám đốc Viện Nghiên cứu Xã hội Đại học
Chulalongkorn, Thái Lan nói tiếp “Nhiệm vụ Ủy Hội thay đổi, thay vì ‘tạo thuận/
facilitation’ cho việc xây đập, thì nay phải là ‘diễn đàn / platform’ cho cư
dân bị ảnh hưởng nói lên mối quan tâm của họ”. Cũng trước đó, đã có hơn 200 tổ
chức môi sinh từ 30 quốc gia yêu cầu Ủy Hội và các nhà tài trợ ngưng ngay các
dự án xây đập.
Một kháng thư gửi Ủy Hội Sông
Mekong và các Cơ quan Tài trợ nhân cuộc họp tại Siem Reap vào ngày 15/11/2007:
“Chúng tôi, những nhóm công dân viết lá thư này để bày tỏ mối quan tâm về sự
tái phục hoạt các chương trình xây đập trong vùng Hạ lưu sông Mekong, cùng với
sự bất lực của Ủy Hội thực hiện Thỏa ước Mekong 1995 trong tình hình nghiêm
trọng hiện nay.
Lẽ ra Ủy Hội có thể lên tiếng
khuyến cáo ngăn chặn các dự án xây đập của các quốc gia ven sông nhưng họ thì
vẫn cứ im lặng một cách đáng ngạc nhiên. Những cuộc khảo sát của các công ty
Thái Lan, Mã Lai và Trung Quốc bao giờ cũng nói tới những lợi lộc của các con
đập nhưng lại rất ít quan tâm tới ảnh hưởng lâu dài trên sinh cảnh môi trường
và trước mắt là hàng bao nhiêu chục ngàn cư dân ven sông sẽ phải di dời
tới một nơi và một tương lai vô định.
Mekong
là một con Sông Quốc Tế, với nguồn tài nguyên mà tất cả các quốc gia ven sông
đều có quyền cùng chia xẻ chứ không chỉ để phục vụ cho các nhóm tài phiệt hay
một quốc gia riêng lẻ nào.
Trong cuộc họp tại Siem Reap
tháng 11/2007 với tham dự của MRC và các nhà tài trợ bao gồm: Ngân hàng Thế
giới /WB, Ngân Hàng Phát Triển Á Châu/ ADB, và các quốc gia như Úc, Phần Lan,
Pháp, Đức, Hòa Lan, Thụy Sĩ và Mỹ. Các nhà tài trợ đã khuyến cáo MRC với
ngôn từ mạnh mẽ về: (a) sự cần thiết phải kiện toàn cơ cấu MRC, (b) và
cũng đặc biệt quan tâm tới sự thiếu đáp ứng và thiếu khả năng lãnh đạo của MRC
đối với những chương trình phát triển trong đó có lãnh vực khai thác khai thác
thủy điện…
Chúng tôi cũng đặc biệt quan tâm
tới thiếu sót là đã không tham khảo quần chúng và các tư nhân đầu tư; cũng như
sự thiếu quan tâm tới ảnh hưởng tích lũy của những con đập trên ngư nghiệp và
sự an toàn về lương thực trong vùng. Chúng tôi yêu cầu MRC cung cấp thông
tin về những phương cách thông báo/ notification, trước giai đoạn tham khảo để
đi tới thỏa ước”.
Rõ ràng là sự phê phán từ phía
các tổ chức bảo về môi sinh chủ yếu là từ Thái Lan và Cam Bốt [rất tiếc là đã
không có Việt Nam], đã khiến các “Cơ Quan Tài Trợ Xây Đập” đầy thế lực như ADB/
Ngân Hàng Phát Triển Á Châu, WB/ Ngân Hàng Thế giới phải trùn bước và cả lắng
nghe.
MỘT TIẾN TRÌNH KHÔNG THỂ ĐẢO
NGHỊCH
Xây đập hay
không xây đập, câu trả lời đó chỉ là vấn đề thời gian? Rồi ra các nước đang
phát triển cũng trở thành những xã hội tiêu thụ, do sự cần thiết đáp ứng nhu
cầu về năng lượng điện cho phát triển, có thể dự đoán với xác xuất cao, là
chuỗi 12 con đập Lưu Vực Dưới sông Mekong sớm hay muộn, mau hay chậm cũng sẽ
được tiến hành và hoàn tất trong vòng nửa đầu của thế kỷ 21. Riêng Lưu Vực
Trên, nhưng sớm hơn Trung Quốc sẽ hoàn tất 14 con đập Vân Nam.
Tổng số dự trù sẽ là 24 con đập
trên suốt dòng chính sông Mekong. Đó là một
tiến trình khó mà đảo nghịch. Cốt lõi của vấn đề là làm sao khai thác thủy
điện sông Mekong một cách bền vững / sustainable hydropower development,
với những điều kiện khả dĩ tối ưu trong khi hoàn cảnh và nhu cầu mỗi quốc
gia trong Lưu Vực thì rất khác.
Ví dụ, chỉ riêng nơi Lưu Vực
Dưới, nước Lào cần tận dụng khai thác nguồn thủy điện để xuất cảng lấy về nguồn
ngoại tệ nhằm thoát ra cảnh nghèo khó. Xayaburi có thể con đập dòng chính đầu
tiên của Lào cho dù được Tổ chức Lượng giá Môi sinh Chiến lược / SEA /
Strategic Environment Assessment khuyến cáo là nên hoãn lại mười năm nữa để có
thêm thời gian khảo sát. Thái Lan thì luôn luôn cần thêm điện nhưng phải đối
đầu với các tổ chức môi sinh và xã hội dân sự rất mạnh nên sẽ chậm hơn. Cam Bốt
với chính quyền Hun Sen, bất chấp hậu quả môi sinh, nên sẽ không có một cản trở
nào để tiến tới 2 con đập dòng chính Sambor và Stung Treng.
Đồng Bằng Sông Cửu Long với Sông
Tiền Sông Hậu tuy không có tiềm năng thủy điện, nhưng Việt Nam cũng đã tận khai
thác các phụ lưu lớn sông Mekong như đập Yali [Gia Lai-Kontum] trên sông Se
San, và mới đây là con đập Se San 2, Stung Treng trên lãnh thổ Cam Bốt.
[VNEconomyNews.com]
NHÌN XA HƠN NỬA THẾ KỶ TỚI
Đã qua thập
niên đầu của thế kỷ 21, với kỹ thuật cao, với lòng tham của con người, chẳng
khó khăn gì để giết chết một dòng sông, hủy diệt cả một hệ sinh thái phong phú
nhưng cũng rất ư là mong manh của hành tinh này.
Liệu ai sẽ thực sự trách nhiệm
“duy trì dòng chảy tối thiểu” của con sông Mekong trong mùa khô để nước mặn từ
ngoài Biển Đông không tiếp tục lấn vào sâu và xa hơn nữa vào ĐBSCL? Cũng như
làm sao để có dòng chảy đủ mạnh trong mùa lũ để có nước chảy ngược từ con sông
Tonle Sap vào Biển Hồ, để duy trì nhịp đập trái tim của Cam Bốt. Và cho đến
nay, không ai có thể đưa ra một lời giải đáp. Một câu hỏi lớn về chức năng của
Ủy Hội Sông Mekong, phải chăng đó chỉ là một tổ chức hữu danh vô thực? Bởi vì
Ủy Hội chưa hề là một think tank / một trung tâm trí tuệ, chưa hề một tổ chức
uy tín có tầm vóc để được coi là đủ sức đối trọng với các tập đoàn tư bản xây
đập quốc tế và nhất là với nước lớn Trung Quốc.
Khởi đầu, từ Ủy Ban tới Ủy Hội
Sông Mekong, trước sau vẫn là hai tổ chức hình thành bởi 4 nước thuộc Lưu Vực
Dưới Sông Mekong. Nay với các kế hoạch khai thác vĩ mô lan rộng suốt chiều dài
sông Mekong trên cả hai Lưu Vực, thì những điều lệ và tầm vóc của Ủy Hội đã
không còn phù hợp tình hình hiện tại. Rõ ràng không thể “dùng thúng úp voi”:
con voi ấy là Trung Quốc và cái thúng là tầm vóc của Ủy Hội Sông Mekong hiện
nay.
Do đó đang có manh nha một sáng
kiến từ Hội Sinh Thái Việt: tiến tới vận động hình thành một Tổ Chức
Lancang-Mekong mở rộng: LMRC / Lancang-Mekong River Commission với 6 quốc gia
bao gồm cả Myanmar và Trung Quốc với những điều lệ mới trong “Tinh Thần Sông
Mekong” như một mẫu số chung có thể chấp nhận được bởi mọi phía. Bởi vì một Tổ
chức Sông Mekong cho dù với danh xưng nào đi nữa mà không bao gồm nửa chiều dài
khúc sông Lancang-Mekong thượng nguồn, không có sự tham dự của Trung Quốc như
một thành viên chính thức, tổ chức ấy sẽ hoàn toàn vô nghĩa.
Nếu không có một bước ngoặt, một
nỗ lực cứu nguy cấp thời, thì trong một tương lai không xa, con Sông Mekong-Cửu
Long, sẽ chỉ còn là một dòng sông chết, chỉ để sản xuất thủy điện, dùng làm
thủy lộ giao thông và tệ hại hơn nữa còn là cống rãnh để đổ xuống các chất phế
thải kỹ nghệ từ tỉnh Vân Nam Trung Quốc xuống tới các quốc gia hạ nguồn.
ĐỒNG THÁP MƯỜI, ĐỒNG CÀ MAU VÀ
MỘT XA LỘ BIỂN ĐÔNG
Đã qua rồi từ cuối thế kỷ trước,
một thời kỳ “làm chơi ăn thiệt” nơi Đồng Bằng Sông Cửu Long do được thiên nhiên
ưu đãi. Nếu biết rằng, nửa sau của thế kỷ 21 này, sẽ không còn một vựa lúa cho
cả nước, Sông Tiền Sông Hậu sẽ là hai con sông chết vì thiếu nguồn nước ngọt do
những con đập thượng nguồn nhưng lại dư độ mặn do Biển Đông dâng cao, với hậu
quả là sẽ không còn một Nền Văn Minh Miệt Vườn.
Trước kịch bản ấy, câu hỏi đặt ra
là, làm gì? Câu trả lời chắc chắn đòi hỏi rất nhiều trí tuệ của một dân tộc,
khởi đi từ những ý tưởng mới, từ đó mở ra những cuộc tranh luận.
Học được gì từ Hòa Lan Vùng Đất
Thấp từ mấy thế kỷ trước với một hệ thống đê đập nhân tạo và thủy lợi nhằm giữ
đất và ngăn mặn từ Bắc Hải, cộng thêm với hiệu quả ngăn lũ lụt, tạo thêm đất
canh tác. Hiệp hội Kỹ sư Công chánh Mỹ / American Society of Civil Engineers đã
vinh danh các công trình của Hòa Lan như một trong Bảy Kỳ quan của Thế giới.
Học được gì từ Con Đê Biển
Saemageum dài nhất thế giới mới đây của Hàn Quốc. Là một bức trường thành dọc
theo bờ biển đông tiếp giáp với Hoàng Hải, chắn ngang hai cửa sông
Dongjin và Manggyeong. Dự án được khởi công từ 1991 và hoàn tất
2010, như một kỳ công về xây dựng được coi như một trong những kỳ tích tạo một
vùng đất mới / land reclamation lớn nhất, lớn hơn cả công trình Zuiderzee
của Hòa Lan.
Điều trước tiên học được từ của
hai dân tộc một Âu một Á ấy, đó là sự hình thành một “ý tưởng lớn” cùng với ý
chí và quyết tâm thực hiện, trong những nghịch cảnh và vị trí địa dư rất khác
biệt.
Trong hai bài tới, như một gợi ý,
người viết sẽ bàn tới tiềm năng sống còn của Đồng Bằng Sông Cửu Long với hai
vùng trũng Đồng Tháp Mười và Đồng Cà Mau như hai hồ chứa nước ngọt lớn (11); và
kế hoạch xây dựng một con đê biển chiến lược ngăn mặn như một Xa Lộ Biển Đông.
Sẽ không có cái giá để mặc cả và thời gian thì có thể hơn giới hạn một đời
người, để bảo vệ vùng đất định mệnh nhưng là một linh địa của dân tộc Việt.
NGÔ THẾ VINH
California, 11-01-2011
Tham khảo:
1/ Progress In Water Management at the
Mekong River Ba sin, MRC Presentation at Third WWF, INBO Official Session, Mar
20, 2004 2/ Mekong River At Risk, Barry Wain, FEER, Aug 26, 2004 3/ Chinese Dam
Project may spell disaster for mighty Mekong river, Denis Gray, Nov 2, 2002,
(AP) 4/ Hunsen backed China’s often-criticized development plans for the Mekong
river Phnom Penh, Jun 29, 2005, (AFP) 5/ Chinese Premier Wen Jiabao opened the
Second Greater Mekong Subregion Summit, Beijing, Jul 4, 2005, (AFP) 6/
The Mekong, Environment and Development, Hiroshi Hori, United nations,
University Press, Tokyo 2000 7/ Kok-Ing-Nan Water Diversion Project, Mekong
Watch: Japanese ODA to Thailand,FY 2001
8/ Dalai Lama says prioritise
climate change over politics in Tibet;
Guardian.co.uk_ The US
Embassy cables 10 August 2009
9/ On the Mekong,
a better way. Qin Hui, Economic Observer. Where China and the World Discuss the
Environment. December 25, 2010.
10/ Chinese
environmentalists and scholars appeal for dam safety assessments in
geologically unstable south-west China,, https://probeinternational.org/referenced/chinese-environmentalists-and-scholars-appeal-dam-safety-assessments-geologically-unstabl.
11/ Vùng Đất Ngập Đồng Tháp
Mười. Trần Ngươn Phiêu, Thế Kỷ 21 số 219, July 2007