- Tạp Chí Hợp Lưu  18939 Magnolia St. Fountain Valley, CA 92708 - USA Điện thoại: (714) 381-8780 E-mail: tapchihopluu@aol.com
Tác Giả
Tìm đọc

Thung Lũng Mù

25 Tháng Chín 201212:00 SA(Xem: 100386)

 

 tay_spham-content

Tuyết bắt đầu rơi ở Echo Summit. Con đường bất ngờ thu hẹp. Nhàn ghì tay lái, cố giữ cho xe cua sát lằn kẻ trắng chia con đường núi thành hai chiều lên xuống. Bên trái Nhàn là rừng thông tuyết phủ trắng toát, bên phải là bờ vực chênh vênh đổ xuống thung lũng. Nhàn đã nhiều lần nhìn xuống thung lũng bên dưới trong lúc Phil giữ tay lái. Lũng sâu hút, ngọn thông đâm tua tủa lên từ dưới đáy. Nhàn rùng mình tưởng tượng cảm giác nhẹ hẫng khi xe lao xuống vực. Phil không có ở bên để ghì tay lái cho nàng. Lúc nãy khi ngừng ở trạm xăng, Nhàn đã giật mình tự hỏi tại sao nàng lái xe một mình trên con đường núi quanh co trơn trợt? Có phải vì giọng Phil qua điện thoại ảo não như không thể thiếu nàng? Tối qua Nhàn còn ngắm chiếc nhẫn đính hôn của Phil, vẫn còn bảo cho em thời gian suy nghĩ. Thế mà chiều nay, nghe tin khí tượng báo trời mưa mù, Nhàn đã bỏ vội vài bộ quần áo lạnh vào túi xách và rời thành phố. Nhàn đeo chiếc nhẫn lóng lánh vào ngón tay áp úp, hình dung đến không gian ấm áp bên Phil trong ngôi nhà nhìn xuống mặt hồ lặng.

 

Tuyết xuống càng lúc càng nhiều. Từng cụm tuyết đổ ào xuống kính xe. Nhàn bấm nút cho quạt xe chạy hết tốc độ. Tiếng gió hú lẫn trong tiếng quạt nước xào xạc bên ngoài mặt kính càng làm nàng bồn chồn. Nhàn hối hận đã không gọi điện thoại cho Phil lúc ở trạm xăng. Giờ thì không còn cách nào khác. Điện thoại di động của Nhàn mất sóng khi xe bắt đầu leo dốc. Mặt trời đã lặn bên kia núi. Nhàn thoáng thấy những đốm đèn vàng ấm áp hắt ra từ những ngôi nhà gỗ rải rác trên sườn đồi. Mọi người đã trở về mái ấm của mình. Rừng thông chìm dần dưới ánh mặt trời mùa đông vừa ngả. Nhàn mở máy sưởi, tăng thêm độ nóng, vừa để lớp tuyết mỏng đậu trên kính xe tan mau hơn, vừa để hơi ấm phà lên đôi bàn tay lạnh cóng. Khi Phil lái xe, Nhàn luôn để bàn tay của mình trong tay anh. Tay Phil to, ấm và đầy mê hoặc.

 

Trời đã tối hẳn. Hai vệt sáng ở đầu xe tỏa mờ mờ một khoảng đường phía trước. Tuyết rơi mù mịt, phủ lên lòng đường làm biến mất lằn kẻ trắng. Nhàn lầm lũi lái theo chiếc Volkswagen màu đen. Người lái xe chắc phải là dân địa phương, thuộc lòng lối đi như những đường chỉ tay. Chiếc Volkswagen chạy với tốc độ chậm nhưng đều, đường đèo quanh hay thẳng vẫn giữ ở ba mươi dặm một giờ. Nhàn nhìn đồng hồ trong xe sốt ruột. Cứ theo tốc độ này, dễ đến nửa đêm nàng mới đến nơi. Vài lần, đến đoạn đường có thể vượt, Nhàn đã thử. Đường tối mịt, Nhàn không thấy gì ngoài vòm ánh sáng yếu ớt của hai bóng đèn ở đầu xe. Nhàn giảm tốc độ chỉ còn hai mươi dặm một giờ, như thế nàng chạy chậm hơn khi theo sau chiếc Volkswagen. Nhàn đành rút lại phía sau, để chiếc Volkswagen dẫn đường. Khi chiếc Volkswagen ra dấu quẹo vào Rest Stop, Nhàn cũng đành vào theo.

Người đàn ông mặc áo lạnh dầy, ủng cao đến đầu gối bước đến xe Nhàn. Ông gõ lóc cóc lên mặt kính. 

“Cô cũng vào quán chứ? Chờ bớt tuyết mới đi tiếp được.”

Nhàn có chút hoảng hốt khi người đàn ông đến, nhưng nàng trấn tĩnh lại được ngay. Người đàn ông đã biết nàng lái xe theo ông cả giờ đồng hồ, Nhàn phải vào quán để cảm ơn ông. Nghĩ thế, Nhàn tắt máy xe, đội mũ, quàng khăn lên cổ. Người đàn ông mở cửa xe cho Nhàn. Tuyết ngập đến ống quyển. Mỗi lần nhấc chân là Nhàn lại lao đao chực té. Người đàn ông đưa tay cho Nhàn bám để đi vào quán.

 

Quán vắng. Vài người khách im lặng đọc báo trước lò sửa đang cháy bừng. Cây thông ở góc quán vẫn còn quấn những ngọn đèn Giáng Sinh li ti nhấp nháy. Không gian ấm áp trong quán làm Nhàn bớt căng thẳng. Không còn chỗ ngồi gần lò sưởi, Nhàn theo người đàn ông chọn chiếc bàn cạnh cửa sổ, nhìn ra bãi đậu xe phía trước. Người đàn ông tháo đôi găng tay và cởi mũ đặt trên bàn. Những bông tuyết đã tan thành nước, lấm tấm trên nền mũ dạ đen. Ông đưa tay khoắng lên mái tóc bạc phơ nằm rạp trên đầu. Ngọn đèn trên trần quán phủ xuống một khuôn mặt vuông, đôi mắt sâu và làn da tái lấm tấm đồi mồi. Người đàn ông bắt tay Nhàn, tự giới thiệu tên Paul. Nhàn lí nhí cám ơn ông đã lái xe chậm để Nhàn theo.

“Thấy cách lái xe của cô tôi đã biết. Tôi cố ý chạy tốc độ vừa phải để cô có thể theo kịp. Cô đi đâu?” 

“Tôi đến Pope Beach.”

Đường lên Pope Beach dốc và khúc khuỷu lắm. Nhàn biết. Nhàn đi với Phil con đường này nhiều lần mùa đông năm ngoái. Nhưng Phil luôn là người cầm tay lái. Nhàn chưa bao giờ lái một mình. Tuyết rơi mù trời thường làm Nhàn mất phương hướng.

“Cô có thể lái theo tôi đến đó, nhưng phải chờ cho tuyết bớt bớt mới đi được.”

Nhàn nhìn đồng hồ. Năm giờ chiều. Nhàn mới chỉ lái xe hơn hai giờ mà nàng tưởng chừng như đã lâu lắm.

“Tôi xin một ly café đen.” Ông Paul trả lời khi Nhàn ngỏ ý mời ông uống nước.

Nhàn mua một chai Perrier và ly café đen cho ông Paul. Hai người ngồi uống, lặng lẽ ngắm tuyết bay bên ngoài. Gió thổi nghiêng ngả những nhánh sồi ngoài bãi đậu xe. Tuyết đã phủ kín khắp nơi. Những bông tuyết không rơi lất phất như lúc nãy mà đâm xiên vào cửa kính như tên bắn. Nhàn thầm cám ơn ông Paul đã dẫn nàng vào quán. Còn trên xa lộ chắc nàng kẹt ngay giữa đường, tiến thoái lưỡng nan.

Trận tuyết năm ngoái cũng đã làm Nhàn và Phil kẹt lại ở một Rest Stop. Đường đóng, xe ủi tuyết không làm việc. Nhàn và Phil tìm khách sạn ngủ lại qua đêm. Căn phòng ấm áp với lò sưởi tí tách nhưng Nhàn không thể nào ngủ. Lạ giường, nàng trằn trọc. Phil hâm cho nàng một ly sữa nóng, ủ nàng thật chặt dưới tấm chăn lông ngỗng mềm mại. Phil vuốt lên sống lưng, lên vai, lên ngực Nhàn dỗ nàng ngủ. Bên ngoài, tiếng xe ủi tuyết gầm gừ. Nhàn nghe thật rõ tiếng bánh xe ép xuống mặt đường, tiếng cạo băng rào rạo. Đèn xe nhấp nháy thắp sáng khoanh cửa sổ. Nhàn thấy những sợi tuyết bay ngang, trắng loá. Nhàn nhắm chặt mắt. Trong bóng tối, bàn tay Phil bỗng to lớn dị thường. Những ngón tay có phép thuật làm bụng nàng co thắt. Lưng nàng sâm sấp, hơi thở đứt đoạn, mồ hôi rịn ra khắp thân thể. Nhàn với. Toàn thân Phil như sắt nguội. Lặng ngắt. Nhàn víu. Khoảng đêm trống rỗng, lạnh toát. Rồi một trời tuyết bất thần ập xuống. Nhàn trôi bồng bềnh trong tiếng tuyết đêm rơi rơi. Nhàn nằm bất động trong bóng tối, dưới tấm chăn lông ngỗng mềm ấm. Chung quanh nàng không một âm thanh, chỉ còn hai bàn tay to lớn dị thường của Phil mê mải.

 

Tuyết đã ngừng rơi. Bên ngoài cây cối lặng, chỉ còn vài bông tuyết mỏng bay lơi. Một lớp tuyết phủ lên nóc xe của Nhàn và cả của ông Paul. Những cột đèn đường phả xuống bãi đậu xe từng vùng sáng vàng nhạt. Nhàn thấy người đàn bà trong xe ông Paul vẫn ngồi yên từ lúc nàng vào quán. Người đàn bà ngồi dựa lưng vào ghế, đầu gục sang một bên. Chiếc mũ len che gần hết khuôn mặt.

“Sao bà không vào? Tuyết rơi nhiều vậy, ngồi trong xe lạnh chết.” Nhàn hỏi.

“Bà nhà tôi bị bệnh mất ngủ. Tôi không bao giờ đánh thức. Bà ấy đang ngủ say lắm.” Ông Paul nhìn về phía chiếc Volkswagen. Đôi mắt già nua bất chợt đờ đẫn. “Chúng tôi vừa mừng kỷ niệm bốn mươi năm thành hôn.” Ông nhìn ra bên ngoài, ánh mắt xa xăm. Ông nói nhỏ như thể nói với chính mình. “Ngày ấy, tuyết phủ trắng lắm, màu tuyết có pha sắc hồng, không, đỏ chứ. Từng khoanh tuyết đỏ loang lổ khắp cánh đồng. Cô có thấy màu phẩm đỏ thấm vào tuyết trắng chưa?”

“Giống si-rô dâu trộn với đá bào không?” Nhàn nghĩ đến cái lạnh của đá bào và vị ngọt của dâu thấm vào lưỡi.

Ông Paul ném về phía Nhàn tia nhìn sắc nhọn.

“Cô còn quá trẻ để hiểu.”

Nhàn gom mấy trang báo mở dở dang ở bàn bên cạnh. Ngay trang nhất, cái tít lớn gợi sự tò mò của Nhàn.

FBI đang truy nã một người đàn ông Mỹ gốc Đức tên là Ray Adlerr. Ông Adlerr có thời từng tham gia vào quân đội Phát xít Đức trong chiến tranh Thế Giới thứ II. Bộ Tư Pháp Hoa Kỳ cho biết Ray Adlerr đã bắn vào dân Do Thái khi họ trốn chạy. Ông cũng đã bị buộc tội tham dự vào kế hoạch tiêu diệt dân Do Thái bằng các lò hơi ngạt. Ray Adlerr đã phủ nhận tất cả, nói rằng ông chỉ là một người lính gác trong thời gian đó. Chính phủ Mỹ đã ban lệnh trục xuất Ray Adlerr. Ông Alderr vừa qua sinh nhật 86 tuổi, sức khoẻ yếu kém…

“Cô đọc tin gì mà chăm chú thế?” Ông Paul uống xong ly café, đang nhìn vào trang báo Nhàn mở trên bàn. Nhàn tóm tắt tin trong bài cho ông Paul nghe.

“Cô nghĩ sao về việc đó.” Ông Paul hất đầu hỏi Nhàn.

“Tôi đọc cuốn Đêm của tác giả Elie Wiesel, thấy cảnh giết người khủng khiếp quá. Tôi không thể tưởng tượng được.”

“Tôi muốn hỏi cô về việc trục xuất kìa.” Ông Paul hươi mắt nhìn vào trang báo, giọng chậm rãi. “Cô nghĩ có nên trừng phạt ông già gần đất xa trời kia không?”

“Đâu phải cứ già thì được sạch tội. Ít nhất ông ta cũng đã có cơ hội sống đến tuổi già, còn những người Do Thái vô tội, họ bị giết từ lâu rồi, người lớn và cả những đứa trẻ con đầy tương lai.”

“Ấy, đó là điều tôi muốn nói. Việc đã qua thì cho qua đi. Người Do Thái chết đã lâu rồi, không thể nào dựng họ sống lại được nữa, dù ông già kia có ăn năn hối lỗi. Tại sao người ta lại đem một việc xảy ra từ thời tám hoánh ra xét xử, rồi kết tội lung tung. Họ biết gì về Nazi chứ? Cô là người nước nào?”

“Tôi đến từ Việt Nam.”

“Việt Nam à. Thế cô biết gì về chiến tranh Việt Nam?”

Nhàn chẳng biết gì về chiến tranh Việt Nam ngoài mấy bộ phim nàng xem trên tivi và tâm sự của Phil thời niên thiếu. Chiến tranh Việt Nam đối với Nhàn đã thành những trang lịch sử cũ. Của riêng Nhàn. Nhưng với Phil, đó là một khoảng đời say mê đầy nhiệt huyết. Phil mười lăm tuổi của tỉnh lẻ miền trung Hoa Kỳ. Phil vẫn nhớ mỗi tối tivi đăng tải tin tức quân đội Mỹ, liệt kê số binh lính tử vong tại Việt Nam. Phil lẩm bẩm những tên địa danh lạ lẫm. Mặc cho gia đình phản kháng cuộc chiến tại Việt Nam, Phil và đám bạn vẫn mơ đến ngày đủ tuổi để gia nhập quân đội. Đám con trai thường tụ tập bày trò đánh trận. Tụi nhóc ôm M16 giả, thi nhau bắn đùng đùng. Ai giết được nhiều Vietcong hơn sẽ được công kênh lên vai. Kẻ thắng trận sẽ cưỡi lên lưng kẻ thua trận.

Nhưng chiến tranh đã ngưng từ lâu rồi, Việt Nam và cả Holocaust. Chỉ còn tượng đài, lễ tưởng niệm, và những hệ lụy của một thời.

 

 

Trước khi trở lại xa lộ, Nhàn thuê người gắn dây xích vào bánh xe. Xa lộ ngập tuyết, không gắn xích, bánh xe sẽ trượt không thắng nổi. Nhàn mua một ly café sữa cho vợ ông Paul.

“Ta đi thôi, hy vọng xe ủi tuyết đã cào phẳng mặt đường.”

Nhàn hấp tấp mở cửa. Nàng mang luôn ly café mới mua vào xe. Xa lộ ngập tuyết. Nhàn lái cẩn thận theo sau ông Paul. Nhàn hình dung đến nét mặt Phil khi thấy Nhàn đến không báo trước. Phil vừa xong sáu tháng trị liệu chứng bệnh đã làm Phil khổ sở bao lâu nay. Đã nhiều lần Nhàn đòi chia tay, nàng thương Phil nhưng nàng cũng thương nàng quá. Lúc đầu Nhàn bằng lòng với những đùa nghịch ve vuốt của Phil. Nhưng rồi, Nhàn không thể ngừng lại ở đó mãi. Nhàn thèm ái ân, muốn hòa hợp với Phil theo lối thường tình. Giọng nói thành khẩn của Phil trong điện thoại tối qua làm Nhàn mềm lòng. Nhàn nhìn chiếc nhẫn lóng lánh trên tay. Nàng nghĩ đến Phil, đến bốn mươi năm thành hôn của vợ chồng ông Paul. 

Đúng với dự đoán của ông Paul, xe ủi tuyết đã bắt đầu làm việc từ đoạn đường phía sau. Ông Paul nháy đèn pha, ra hiệu cho Nhàn tấp vào lề đường chờ cho xe ủi tuyết đi qua. Chưa đầy năm phút, chiếc xe ủi tuyết khổng lồ như xe tăng, bánh niềng dây xích với đèn pha sáng rực trườn tới. Ông Paul mở cửa xe, bước về phía xe Nhàn. 

“Cô nghĩ rằng chúng tôi đã gia nhập quân đội Phát xít vì hoàn cảnh, thật không?”

Vâng, Nhàn nghĩ như thế. Chiến tranh làm thay đổi con người. Như Phil đã lớn lên với giấc mơ đi Việt Nam và giết Vietcong. Như con trai của chị Nhàn nuôi ý định vào quân đội để sang Irag.

“Vậy nếu tôi bắn vào dân Do Thái, đó cũng là vì tôi vâng phục mệnh lệnh của cấp trên. Tôi cũng phải bảo toàn mạng sống của tôi chứ. Cô hiểu không?”

Nhàn nhìn chằm chằm vào khuôn mặt của ông Paul. Ông không đội mũ, để lộ vầng trán đan kín nếp nhăn. Đầu Nhàn chợt quay với lời nói của ông. Chúng tôi rồi lại tôi. Ông Paul… Tên ông ta có phải là Paul thật không? Trong ánh sáng chói lòa của xe ủi tuyết đang lầm lũi đi qua, ông Paul nhìn Nhàn với nụ cười nửa miệng khó hiểu. Ông đưa tay.

“Cô cứ theo con đường này xuống dốc, độ khoảng nửa dặm cô sẽ thấy lối vào Pope Beach. Chúc cô đi bình an.”

Ông Paul trở lại xe. Nhàn chợt nhớ ly café nàng mua cho vợ ông Paul. Giờ chắc bà đã tỉnh ngủ. Nhàn vào xe cầm ly café đưa đến cửa sổ bên phải, nơi bà ngồi. Nàng gõ lên kiếng xe, ra hiệu cho ông Paul quay cửa sổ xuống. Ông Paul ngửng lên. Đôi mắt ông hình như có lửa. Những tia lửa pha màu phẩm đỏ. Ông nhìn sang ghế bên cạnh. Vợ ông dựa lưng vào ghế, đầu ngả sang bên. Mái tóc bà phủ nửa khuôn mặt, rũ xuống vai, chiếc khăn len quấn hờ quanh cổ. Da mặt bà trắng như tuyết. Một lỗ hỏm đen đục sâu trên thái dương. Vết máu lăn qua lỗ tai chảy dài xuống cổ. Màu máu đỏ chạy ngoằn ngoèo trên nền tuyết trắng. Si-rô dâu trộn với đá bào. Nhàn nghe môi tê buốt. Cơn lạnh dội lên đầu. Mắt Nhàn đổ quáng.

“Tôi đã bắn vào đầu vợ tôi hồi trưa. Bà ấy chết yên lành quá, chỉ có vài giây đau đớn. Tụi Do Thái còn gục đầu vào tuyết, máu chảy khô mới chịu nhắm mắt.” Ông Paul nổ máy xe. Nhàn đứng sững, chân chôn trong tuyết xốp. Chiếc Volkswagen rú ga ầm ĩ. Ông Paul phóng băng băng trên đường tuyết vừa được cào phẳng. Nhàn nhìn theo. Ở khúc quanh, chiếc Volkswagen trượt một quãng dài trước khi lao thẳng xuống vực. Nhàn thấy hai bóng đèn sau của chiếc Volkswagen sáng rực như đôi mắt người đàn ông đang bay vào thung lũng tối mù.

Nhàn vẫn đứng nhìn theo bất động. Hình như tuyết đang tan thành nước dưới chân nàng. Hơn lúc nào hết, Nhàn thèm được nắm lấy bàn tay to ấm áp của Phil.

 

 

Nguyễn Xuân Tường Vy

Tháng giêng 2012

 

Gửi ý kiến của bạn
Tên của bạn
Email của bạn
20 Tháng Bảy 201212:00 SA(Xem: 99179)
Về Mùa biển động... V ới đôi mắt tinh tường, cái nhìn thàng hậu (nhân bản) Nguyễn Mộng Giác đã xây dựng lại cuộc đời của nhiều gia đình, nhiều nhân vật trong thế hệ những người đã sống hoặc lớn lên ở trong Nam, thời kỳ chia đôi đất nước... Là nhân chứng có con mắt bao quát và sâu xa, ông nhìn và viết lại xã hội miền Nam trước 1975, thuật lại biến cố Phật Giáo những năm 60, biến cố Mậu Thân thập niên 70, biến cố 30 tháng tư 1975, thuật lại cuộc di tản, thuật lại cuộc đời tha hương trên đất Mỹ.. .
20 Tháng Bảy 201212:00 SA(Xem: 96575)
Hồn tôi ngây ngây như người nhọc nhằn leo núi, lúc lên tới đỉnh chỉ thấy những khối đá tảng xù xì rêu phong, và nhìn trở xuống là một vực thẳm đầy mây". ( Tha hương , Văn Nghệ xuất bản 1989, trang 1849). Đó là hình ảnh nhà văn Nguyễn Mộng Giác với Mùa biển động.
20 Tháng Bảy 201212:00 SA(Xem: 72389)
M ùa biển động tập 5, Tha hương là tập cuối, dày nhất, hơn 600 trang, quan trọng nhất và được độc giả mong đợi, để biết số phận nhân vật sẽ ra sao, qua cuộc «đổi đời» tháng 4-1975.
18 Tháng Bảy 201212:00 SA(Xem: 85700)
H ồi xưa, mẹ tôi thường theo mùa mà gọi những người đàn bà bán hàng rong vào nhà để mua hàng của họ. Mùa sen, mẹ tôi mua sen để lấy nhụy ướp trà, mùa cà cuống, mùa cốm, mùa sắn dây…
18 Tháng Bảy 201212:00 SA(Xem: 92059)
T ôi có thể kể một câu chuyện giống như diễn tiến tự nhiên của cuộc sống. Tất nhiên điều đó không có hại gì cho sự nghiệp văn chương của tôi. Trừ phi tôi muốn dây dưa bằng những thứ ì xèo người ta gọi là vạ miệng. Con chữ giết người. Sự sứt mẻ tinh thần đem đến những mớ bòng bòng rắc rối. Và họa vô đơn chí sẽ có một vài kẻ bắt vạ không lương thiện. Họ làm tổn thương tâm hồn nhà văn của tôi.
18 Tháng Bảy 201212:00 SA(Xem: 87921)
T ôi thật sự muốn viết đôi dòng tưởng nhớ anh Nguyễn Mộng Giác nhưng ngày qua bốn ngày, vẫn không viết được gì. Nhớ rất nhiều chuyện. Nghĩ rất nhiều chuyện. Âm ỉ âm u.
18 Tháng Bảy 201212:00 SA(Xem: 90947)
T háng 10, năm 1999, lần đầu tiên tôi gửi bài cho báo Văn Học. Gửi thử thôi. Không có hy vọng báo đăng. Một vài cây viết kỳ cựu trước 1975 bảo tôi, Văn Học, Văn “tuyển” bài lắm. Có người còn dọa, làm thơ phải biết “nhậu”, viết văn phải biết xã giao, phải có quen biết, có gửi gắm,… Đóng cửa như tôi thì viết có mà để giun dế đọc.
18 Tháng Bảy 201212:00 SA(Xem: 78174)
Một phóng sự ngắn về nhà văn Nguyễn Mộng Giác, người vừa ra đi trong sự tiếc thương của bằng hữu. Mời quý vị theo dõi trong phóng sự sau đây  (video 3 phút).
18 Tháng Bảy 201212:00 SA(Xem: 100076)
V ì người tụng một thời Kinh Tôi đi rước nắng về in hiên trời Chiều trông chiều vẫn thảnh thơi Tôi đi hái thuốc về in hiên nhà...
18 Tháng Bảy 201212:00 SA(Xem: 85082)
T ừ xưa tới nay chúng ta cứ nghĩ rằng sở dĩ con người biết đọc là vì i biết nói, nghĩa là biết tạo ra ngôn từ và phát biểu - còn thú vật vốn không biết nói thì làm sao biết đọc cho được. Thế mà các nhà nghiên cứu phòng thí nghiệm khoa tâm lí và khả năng nhận thức gọi là laboratoire de la psychologie cognitive thuộc trung tâm nói trên, chỉ sau một tháng rưỡi trời khảo sát, đà có thể phủ định điều mà chúng ta hằng tin chắc, khẳng định ngược lại rằng loài vượn babouin tuy không biết nói nhưng biết đọc hẳn hòi.