- Tạp Chí Hợp Lưu  18939 Magnolia St. Fountain Valley, CA 92708 - USA Điện thoại: (714) 381-8780 E-mail: tapchihopluu@aol.com
Tác Giả
Tìm đọc

ĐỌC LẠI ĐÔI BẠN CỦA NHẤT LINH

07 Tháng Mười Một 20198:36 CH(Xem: 19527)

 

 DOI BAN - nhatlinh- NgCongKhanh 

   

 

Trong thời niên thiếu, anh cũng như một số bạn đều mê đọc tiểu thuyết, đọc thơ của các văn thi sĩ tiền chiến. Trong các nhóm nhà văn đó thì nhóm Tự Lực Văn Đoàn đã ảnh hưởng đến anh nhiều nhất. Văn của họ nhẹ nhàng, trong sáng, với những truyện tình lãng mạn lồng trong khung cảnh quê hương đơn sơ và lúc nào cũng man mác tình yêu.  Truyện của họ, không lúc nào thiếu trong tủ sách gia đình của anh. Trong nhóm đó, Nhất Linh được anh coi như một mẫu người lý tưởng, một nhà văn, một chiến sĩ cách mạng. Nhiều nhân vật trong truyện đã in sâu vào ký ức anh.  Họ không những đã trở thành một phần đời sống của anh mà đôi khi lại là những giấc mộng không thành. Trong những năm cuối cuộc đời, ông xa lánh cảnh trần tục, như một tiên ông quy ẩn bên dòng suối Đa Mê của rừng lan Đà Lạt.

 

Anh thích đọc truyện của Nhất Linh, vì theo nhà văn Nguyễn Đạt Thịnh, trong cuốn “Chân Dung Nhất Linh”, ông thường nói tới "Những con người bị dìm sâu xuống, muốn vươn lên, và những khúc mắc của tâm hồn mỗi con người". Nhất là quyển "Đôi Bạn", anh đã đọc đi, đọc lại nhiều lần, có hình ảnh Dũng và Loan trong đó. Họ cùng hiểu nhau, cùng yêu nhau, tình yêu của họ lúc xa, lúc gần dù cho tới một buổi chiều cuối cùng chia tay trên đồi cỏ may, hai người vẫn thấy tình yêu của họ sao mà nghiêm trọng đến nổi không ai dám nói cho nhau biết. Dù Dũng biết rằng đây có thể là lần cuối, chàng có thể ngồi cạnh Loan bên bờ giếng khơi, có thể ngửi được mùi quê hương nồng ấm trong cơn gió đưa thoảng lên từ dưới cánh đồng lúa chín xa, có thể nhìn thấy những con châu chấu xanh, những con cào cào cánh xanh đỏ của thời thơ ấu bay qua trước mặt rồi lẫn vào đám cỏ xanh. Ngay cả đến Loan, nàng cũng biết rằng sắp phải xa Dũng, dù biết rằng Dũng ra đi chắc gì đã thoát được như một số bạn của chàng. Dù biết rằng, chắc gì đã có ngày gặp nhau, và ngày mai thì Dũng đã ở một nơi nào đó mà nàng chỉ có thể tưởng tượng nghe tiếng vó ngựa mơ hồ và hình ảnh Dũng bạt vào cảnh núi rừng biên giới mịt mù xa xăm...

 

Anh nhớ lại một buổi sáng, tuần trước. Anh lái xe thẳng đến một quán cà phê ở phố chợ, tìm một chổ sát khung cửa, ngồi nhìn xuống cả một vũng biển bao la. Sáng sớm quán còn vắng người. Trong cái yên lặng của mặt biển mùa thu, anh nhấm một chút cà phê và giở đoạn cuối cuốn truyện ra đọc. Anh có thói quen khi đọc những cuốn mà anh thích, anh thường đọc từng chữ và từ từ để từng ý thấm vào hồn. Trong tất cả những truyện thời đó, "Đôi Bạn" đã cho anh thấy một cái gì khác biệt hơn các tiểu thuyết thường tình. Có lẻ là một cái gì rất mơ hồ về sự áp bức và cách mạng, về sự ra đi và hành động.

Anh đọc hết trang cuối, từ từ gấp sách lại. Đầu óc anh vẫn còn theo dõi hình ảnh của Dũng và Trúc đang ngồi trong một bản thổ heo hút chờ người đến đón để hôm sau cùng vượt biên giới Hoa Việt trốn sang Tàu.

 

Anh nhìn ra ngoài trời, màn sương lạnh vẫn chưa tan trên vùng biển, rặng núi xám phía xa vẫn còn mờ ảo và chiếc phà đưa người sang đảo chỉ còn là một cái bóng nhỏ mờ lẫn trong sương . Anh nhớ đến nổi vui vô vọng của Dũng trước giờ lao vào cuộc đời gió bụi. "Có lẻ Dũng nghỉ đến cái vui sướng một ngày kia, một ngày xa xôi lắm và không chắc có còn không, lại gặp được Loan, người của quê hương cũ, người của tuổi thơ mà chàng biết không bao giờ có thể quên". Anh nghĩ đến những người thanh niên yêu nước như Dũng, như các bạn Dũng hồi đó đã phải ẩn nấp tìm đường ra hải ngoại hoạt động để mong có một ngày về lật đổ được ách gông cùm của thực dân Pháp và phong kiến. Đã bao nhiêu người đã bị bắt lại trên chặng đường biên giới đó và chắc gì Dũng đã dễ dàng thoát được...

 

Anh lại nhớ đến bộ truyện dài cuối cùng của ông "Dòng Sông Thanh Thủy", có "Ba Người Bộ Hành", có "Chi Bộ Hai Người" và có tấm lòng "Vọng Quốc" mà Nhất Linh đã viết 24 năm sau quyễn "Đôi Bạn". Ông viết về những cảnh tàn sát lẫn nhau giữa Việt Minh và Việt Quốc, họ cùng làm cách mạng lưu vong trên đất Tầu.  Có bao nhiêu chiến sỉ hải ngoại ao ước như lời Thanh nói với Ngọc: "Chúng mình về biên giới. Anh ạ, xa nước bao lâu tôi chỉ mơ ước về được tới biên giới. Nếu về nước nguy hiểm thì tôi chỉ cốt đưa bàn chân sang bên kia mốc, hoặc cúi xuống lấy tay sờ bãi cỏ của nước nhà. Chắc là bãi cỏ nước nhà sờ vào mát tay lắm và mát cả hồn nữa..."

 

Đã có bao nhiêu thanh niên đã trở về được qua cái lằn ranh đó, đến với quê hương yêu dấu mà họ đã vượt qua những năm xa trước. Hay trải qua bao nhiêu năm, nằm phục tại đất Tàu, những người thanh niên "Việt Quốc", "Việt Cách" đó trên đường về đã bị người anh em thù nghịch "Việt Minh" sát hại không nương tay. Cũng như Ngọc và Thanh đã bị họ bắn gục bên dòng sông Thanh Thủy, vùng Ma-li-pố bên Tàu, khi về tới sát quê hương. Cuộc tương tàn đó vẫn tiếp diễn không biết ngày nào mới chấm dứt.

Anh nhớ đến những người đã trở về được, trong đó có người cậu của anh, Ngô Kim Cương, một đảng viên Việt Nam Quốc Dân Đảng. Tưởng rằng ách thực dân sụp đổ, sẽ có ngày thênh thang ra sức tô điểm sơn hà. Nhưng họ đã bị gạt ra ngoài, bắt bớ, cô lập, thủ tiêu và sau bị dồn về cố thủ tại Yên Bái. Cuối cùng họ bị vây hãm, bị sát hại tan hoang, tại chính cái chiến khu mà mấy chục năm trước, những chiến sĩ đàn anh đã khởi nghĩa lần đầu chống Pháp. Cũng chính tại nơi đó, những đàn anh của họ đã hô lên một lần cuối "Việt Nam Vạn Tuế" trước khi hồn họ, thân thể họ, vĩnh viễn hòa lẫn vào khí thiêng của sông núi.

 

Thương nhất là những người mẹ già như bà ngoại của anh, bà mong nhớ người con trai duy nhất từng ngày , từ khi con lẩn lút ra đi, đến lúc vừa được tin con trở về, thì lại có tin con bị bắt trong ngày Tổng Khởi Nghĩa Tháng Tám của Việt Minh. Anh nhớ đến bà ngoại anh, sau ngày Yên Bái thất thủ lần cuối, vẫn hy vọng con mình còn sống. Suốt mấy chục năm sau, mỗi lần gặp được các người bạn của con, đều đưa ra tấm hình cậu Cương hồi còn đi học trường Bưởi chụp chung với cả lớp để họ nhận diện. Họ đều chỉ đúng, nhưng sống chết thì họ không thể biết. Nếu cậu không bị sát hại trong chiến khu, thì cũng khó thoát khỏi cái màn lưới bao la hiểm nghèo của rừng núi Bắc Việt, và nếu có thoát được cùng với một số anh em thì chắc chỉ còn cách trốn lại sang Tàu. Không hiểu sao, chính anh cũng tin tưởng cậu anh vẫn còn sống. Ngay cả đến khi đã trưởng thành, đôi lần có dịp đi công cán tại Đài Bắc, anh đều cố dò hỏi, tìm đến những người "Việt Quốc "cuối cùng . Họ cũng đều trả lời như trên.  Anh nhìn những người chiến sĩ già đó; họ lặng lẽ, âm thầm sống một cuộc đời lưu vong. Tự nhiên anh nhớ lại nỗi vui được trở về của họ ngày trước, chắc cũng chẳng khác gì nổi vui của Dũng trước giờ ra đi, lao vào cách mạng: "Một ngày kia, một ngày xa xôi lắm và không chắc có còn không, lại gặp được Loan, người của quê hương cũ, người của tuổi thơ mà chàng biết không bao giờ có thể quên", thì ngày đó chắc chẳng bao giờ còn nữa...

 

Cho dù cậu anh có còn sống, như một số người khác, trong cái tuổi già thấm mệt, chắc thế nào cũng có lúc nhìn lại quãng đời của mình, quãng đời của các đồng chí mình trong cuộc tương tàn Quốc Cộng. Họ chắc cũng chẳng khỏi ngậm ngùi vì những thất bại chua cay: 1945, mất dịp cầm quyền. 1954, mất nửa đất nước. 1975, lại thấy những người em của mình, những người con của mình đã làm mất nửa phần đất cuối cùng, lại bắt đầu một cuộc ra đi vượt biên khác, không biết đến ngày nào mới có dịp trở về...         

Anh có dịp đọc được nhiều bản phản tỉnh của người quốc gia phân tích những thất bại, không phải chỉ thất bại với những kẻ thù nghịch mà thất bại ngay chính cả với những người anh em cùng chiến tuyến.

 

Trong cuốn "Chân Dung Nhất Linh", Nhật Thịnh đã viết về con người lý tưởng của anh, viết về một lãnh tụ Việt Quốc nòng cốt và cái chết của ông: "Ông hoạt động chính trị nhưng lập trường vẫn không "rõ rệt". Hoàng Đạo chết, ông ngưng làm chính trị, đang chơi lan, viết sách ở Đà Lạt lại nhẩy về Saigon làm đảo chính, thất bại bị xử án, lại uống thuốc độc tự tử. Ông làm chính trị mà không xóa hẳn được cái bản chất lãng mạn của một nhà văn. Ông nhiều lúc đã để cho tình cảm chi phối lý trí. Bởi vậy, dù đứng ở địa vị lảnh tụ nhưng ông đã thiếu những đức tính của một nhà lảnh tụ và vai trò chính trị của ông đã làm rắc rối cuộc đời văn chương của ông . Sự thật, ông chọn sự siêu thoát là ông đã chọn cái thái độ của người quân tử: Làm điều phải, thủ tiết. Gặp lúc phải chết thì chết. Chết sao cho đúng lúc. Có thể nói, ông đã thành công trong cái chết. Nếu ông sống, ông không tiếp tục tranh đấu, chỉ giữ một thái độ tiêu cực, ông sẽ chết già, cái chết đó sẽ không ai nói tới. Đằng nầy ông chết lúc mọi người còn đặt vào ông ở nhiều tin tưởng, cái chết của ông đã không khác nào một giò lan rụng xuống mà hương thơm còn phảng phất, làm mọi người phải nuối tiếc."

 

Anh lại nhớ đến bộ truyện dài "Dòng Sông Thanh Thủy",  trong đó có Ngọc, người liên lạc viên Việt quốc, sau khi kể lại đời lưu lạc của mình cho Thanh, người mình yêu đã bị Thanh phê bình: "Anh thì làm cách mạng theo lối tài tử, như một nghệ sĩ...". Không hiểu lúc viết ra câu đó, ông có nghĩ đã dùng Thanh để nói ra câu đó cốt ám chỉ cho tất cả các đảng viên của ông hay cho cả chính ông, một nhà văn lãng mạn làm chính trị nữa hay không. Lúc Ngọc và Thanh đều bị thương, lần này, ông không nỡ để tình yêu của họ xa xa gần gần như những truyện ông viết ngày xưa nữa, trong giây phút đó ông đã để họ bộc lộ và nói những lời yêu thương thắm thiết.

 

Tự nhiên anh muốn ngừng suy nghĩ, muốn mình ngừng lại, không muốn bị quá khứ ám ảnh. Anh châm thuốc hút, nhìn những sợi khói dài dần dần tan loãng trong phòng. Tự nhiên anh thấy lại bao nhiêu cuộc đời đã hy sinh, bao nhiêu "nội lực", bao nhiêu "vũ khí" mình có trong đầu, mình có trong tay đã bị tiêu hao dần lúc nào không hay! Bao nhiêu thanh niên yêu nước bị sát hại vì cảnh tương tàn trong thời kỳ cách mạng còn trong bóng tối.  Bao nhiêu công lao trong mười năm dài kháng chiến chống Pháp đã chuyễn sang tay người Cộng sản. Một triệu tấm lòng của người dân Bắc Việt di cư khi đất  chia đôi, cộng với nhiệt tình yêu nước của dân miền Nam cũng đã không giúp nổi nền Đệ Nhất Cộng Hòa kéo dài được tới mười năm. Những lảnh tụ quốc gia vẫn bị giam hãm, tù đầy vì nạn độc quyền lãnh đạo và đã đưa đất nước vào cảnh rối bù cho đến khi sụp đổ.

 

Nhìn ra cả thế giới, sau thế chiến thứ hai một số quốc gia bị chia đôi cho Quốc và Cộng: Đức, Đại Hàn và cả Việt Nam, tất cả cả các phần đất phía Tự Do đều cường thịnh và phát triễn vượt hẳn các phần đất trong tay Cộng Sản, thì  Việt Nam lại mất vào tay Cộng Sản trước nhất. Bây giờ với triệu người rời nước ra đi ai cũng mang một mẫu số chung lớn trong lòng: mong một ngày có dịp trở về khi thấy đất nước được tự do, bình đẳng  và đồng thời làm rạng danh Việt Nam trên miền đất mới.

 

                                                                                   *

 

Riêng anh, sau này khi nghĩ đến Nhất Linh, đã  tiếc là  không có dịp đọc tiếp bộ trường thiên “Xóm Cầu Mới”. Bộ này, ông dự định viết hai ngàn trang, mà ông mới hoàn thành chưa được một nửa. Không hiểu các mối tình của Mùi và Siêu, của Bé  và Đỗi,  mà ông vẫn để tình yêu của họ xa xa gần gần như thuở nào, không hiểu sau này sẽ ra sao? Những nhân vật như ông Năm Bụng bán rượu, ông Giáo Đông bắt ruồi, Bác Hòa hàng cơm, cậu ấm Hải  đi bắn vịt trời,  nhà Mẹ Lê nghèo đói.... ở cái xóm đó có còn cái cảnh Bèo Giạt nữa hay không?

 

 

NGUYỄN CÔNG KHANH

Gửi ý kiến của bạn
Tên của bạn
Email của bạn
05 Tháng Giêng 202311:09 CH(Xem: 6387)
Võ Tòng Xuân, sinh ngày 6 tháng 9 năm 1940 (tuổi con rồng / Canh Thìn), tại làng Ba Chúc trong vùng Thất Sơn, huyện Tri Tôn, tỉnh An Giang. Xuất thân từ một gia đình nghèo với 5 anh em. Học xong trung học đệ nhất cấp, VTX lên Sài Gòn sớm, sống tự lập, vất vả vừa đi học vừa đi làm để cải thiện sinh kế gia đình và nuôi các em... Miền Nam năm 1972, đang giữa cuộc chiến tranh Bắc Nam rất khốc liệt – giữa Mùa Hè Đỏ Lửa, Đại học Cần Thơ lúc đó là đại học duy nhất ở Đồng Bằng Sông Cửu Long (ĐBSCL), được thành lập từ 31/03/1966 thời Việt Nam Cộng Hòa đang trên đà phát triển mạnh, và đã có khóa tốt nghiệp đầu tiên ra trường (1970). Võ Tòng Xuân đã được GS Nguyễn Duy Xuân (1970-1975) – là Viện trưởng thứ hai sau GS Phạm Hoàng Hộ (1966-1970), viết thư mời ông về phụ trách khoa nông nghiệp – lúc đó trường vẫn còn là có tên là Cao Đẳng Nông nghiệp, với tư cách một chuyên gia về lúa.
11 Tháng Mười Một 202212:24 SA(Xem: 7043)
Mưa rơi trong màn hình laptop, tôi thèm nghe tiếng mưa. Đêm nay. Mưa Cali hiếm hoi, cứ như chẳng bao giờ muốn có. Nhưng dù đã cố gắng cách mấy, tôi vẫn không thể nhận ra cái rì rào ướt át, chút rét mướt của gió đêm, qua những giọt “mưa giả”, ” mưa máy móc”, “ mưa trong computer”.
01 Tháng Mười Một 202212:25 SA(Xem: 7581)
Sáng sớm, ông bác sĩ quản lý vào phòng báo tin: sau khi hội ý với các bác sĩ chuyên khoa, tất cả đồng ý để tôi xuất viện vào trưa hôm nay và một tháng sau trở lại tái khám. Thú thực, tôi mừng lắm, nghĩ mình đã được sinh ra lần thứ ba! Lần đầu, vào lúc khởi diễn cuộc Thế Chiến Thứ Hai, Mẹ sinh tôi tại một làng quê thuộc Tỉnh Hải-Dương, miền Bắc Việt-Nam; lần thứ hai cách đây bốn mươi năm, là lúc tôi được phóng thich khỏi trại tù Vĩnh-Quang, một trong những nơi giam giữ các sĩ quan miền Nam, dưới chân núi Tam-Đảo thuộc tỉnh Vĩnh-Phú, cũng tại miền Bắc Việt-Nam. Và lần này, lần thứ ba được sinh ra, là ngày tôi xuất viện, sau một thời gian trị liệu nhiều “gian khổ”, “cam go” tại một bệnh viện nổi tiếng ở Houston, Texas.
05 Tháng Mười 20225:58 CH(Xem: 3177)
Thật khó ngỡ tôi có thể sống tới tuổi 80—dù chỉ lả tuổi khai sinh. Cha mẹ cho tôi “mang tiếng khóc bưng đầu mà ra” ngày mồng 6 tháng 10 năm Nhâm Ngọ —tức 13/11/1942—tại Phụng Viện thượng, tục gọi là Me Vừng, quận Bình Giang, tỉnh Hải Dương. Tuy nhiên, sau ngày cha thoát khỏi những trại tù khổ sai của Việt Cộng, định cư tại tỉnh lỵ Hải Dương hoang tàn, đổ nát, rổi dàn xếp cho mẹ và hai anh em tôi trốn ra đoàn tụ, khi làm giấy thế vì khai sinh hai anh em tôi đều được khai sinh với năm tây lịch, và ngày tháng âm lịch. Ngày sinh trên giấy tờ trở thành 6/10/1942. Bởi thế, từ buổi di dân qua Mỹ, mỗi năm tôi có tới ba sinh nhật. 6/10, 13/11 và một ngày tây lịch nào đó tương ứng với ngày 6/10 âm lịch. Vợ tôi—người tình đầu đời từ trại Bác Ái xóm Cây Quéo, Gia Định 62 năm trước, cũng nguổn cảm hứng của những vần thơ khởi đầu văn nghiệp—thường tăng khẩu phần lương thực với lời chúc..
01 Tháng Chín 20224:56 CH(Xem: 2765)
Trong quá trình khảo sát kỹ lưỡng đó , một lần nữa , thú thực tôi chỉ có thể xếp tranh của anh vào Trường Phái Chọc Ngứa Thần Kinh Thị Giác (Itchy Poking for Optic Nerve) ! Tranh của anh quá dễ vẽ, chỉ cần cầm cọ lên rồi nhúng vào bảng mầu và quẹt tưới xượi với những nét kéo dài trên mặt vải ! Chả cần phải tĩa tót cho giống đôi mắt , cái mũi, đôi môi hay mái tóc của người mẫu, chả cần có cái nhìn phớt qua của họa sĩ ấn tượng ! Cái anh chàng họa sĩ trong hang động ngày xưa , lúc chán đời cũng có thể quẹt cọ tưng bừng như anh ấy mà ! Nhưng không, anh chàng họa sĩ hang động ấy làm việc nghiêm túc và lao động cật lực hơn anh nhiều, anh ta vẽ con bò ra con bò , con hươu ra con hươu, con ngựa ra con ngựa , con chim cú ra con chim cú ! Vì sao vậy ? Bởi vì khi anh ta cầm cọ để vẽ , trong đầu anh ta đã có một định ý ! Còn anh thì không ! Trong đầu anh không có một định ý nào cả , nên anh gọi các tác phẫm của anh là Ứng Tác , được trưng bày trong Phòng triển lãm tranh có tên là “Improvisation”
21 Tháng Bảy 202211:32 SA(Xem: 7816)
Tôi hiểu nỗi thất vọng, sự đau lòng của em sau đợt thi năng khiếu chuyên ngành đạo diễn vừa rồi; và mọi lời an ủi lúc này là vô nghĩa. Tôi chỉ có đôi dòng tâm sự may ra có thể giúp em bình thản lại, dù lúc này có thể một số người thân gia đình em đang bĩu môi: “Ai bảo cứ khích nó đi vào cái nghề "chân không tới đất cật không tới trời", mơ mộng viển vông! Kỹ sư, bác sĩ còn chẳng ăn ai, nữa là cái nghề “đào giếng” (nhại vui cách nói của người miền Trung Trung Bộ)…
06 Tháng Bảy 20225:37 CH(Xem: 7330)
Người ta nói con trai thương má, còn con gái thì thương ba nhưng tôi là con gái tôi lại thương má tôi lắm, thương tự khi tôi còn nhỏ. Má tôi là một người phụ nữ đẹp và thật nhiều cá tính rất sống động. Nghe Má kể ngày xưa bà Ngoại thuộc loại tân tiến nên Ngoại cho Dì Hai, cho Cậu và cho Má được đi học chứ không câu nệ là con gái con trai gì cả. Hồi đó Má tôi học giỏi lắm nhưng Dì mất sớm rồi Ngoại cũng đột ngột mất, Má ở với bà Cố nên không có điều kiện đi học nữa cho đến lúc lấy chồng.
29 Tháng Sáu 20227:35 CH(Xem: 7708)
Thuở nhỏ, tôi cứ đinh ninh họ Phan nhà tôi toàn là người bên lương, không có ai và không có nhà nào theo đạo Thiên chúa. Đối với tôi, những người bên đạo rất xa lạ bởi không cùng tín ngưỡng thờ cúng ông bà tổ tiên như mình, mặc dù làng tôi rất gần hai giáo xứ lớn của tổng Trung Châu, phủ Diên Khánh xưa: Giáo xứ Đại Điền và giáo xứ Cây Vông.
29 Tháng Sáu 20226:56 CH(Xem: 7934)
Bút hiệu, một ẩn khuất của định mệnh, vô hình chung đã gắn bó cùng tác giả cho đến hết một đời người. Nói thế chẳng có nghĩa là tôi đã duy tâm, nhưng phải nghiệm theo cách đó mới giải thích được "Sao Trên Rừng" của ngàn thông trên vùng thâm u Phương Bối. Từ balcony của căn chung cư nhỏ, tôi hay đứng ngó mông ra xa nhìn chút nắng nhạt nhoà trên những tàn cây thấp rất xanh, chi chít mọc dọc theo bờ sông bên kia, nơi có con đường mòn rất dài, loanh quanh dẫn qua Làng Báo Chí.
29 Tháng Sáu 20225:07 CH(Xem: 6748)
Quên bớt dần đi sẽ thấy tổn thương mình bé lại, thấy cuộc đời nhẹ nhàng hơn, thấy oán hận phôi pha theo ngần ấy thời gian không còn trong tâm tưởng. Đa phần những người quên mất dần mọi thứ dần trở nên hiền hòa hơn, tôi thấy như vậy đó. Sư Giác Nguyên giảng mình càng đau đớn, khổ đau hơn vì mình còn ham muốn nên tiếc nuối hoài những gì đã mất. Đi về phía cuối rồi cũng rơi rớt mất dần chẳng còn gì. Nếu ta có một tôn giáo để tin mà nương tựa thì tuổi hoàng hôn sẽ được an bình.